مقاله مارکس
در New York Daily Tribune
یگانه انقلاب عظیم
جهانی، در هندوستان
ترجمه از فرانسه بفارسی : حمید محوی

 

کارل مارکس
استیلای بریتانیا در هند
لندن، جمعه، 10 ژوئن 1853

تلگراف های رسیده از وین گزارش می دهند که راه حل صلح آمیز دربارۀ مسائل ترک(1)، سارد(2) و سوئیس(3) امکان پذیر است. دیشب، در مجلس عوام بحث دربارۀ هند در بی اعتنایی عمومی ادامه یافت. بلاکت (4) دعاوی سر شارل وود(5) و سر ج. هوگ (6) را متهم ساخت که مهر تأییدشان را به پای خوشبینی بی پایه و اساسی نهاده اند. چند مدافع وزارتخانه و مشاور رؤسا در پی رد اتهامات مطالبی ایراد کردند، و سرانجام شخصیت برجسته ای مثل هوم (7) وزرا را به رد طرح پیشنهادی دعوت کرد و ادامه بحث را به جلسه بعدی موکول ساخت. هندوستان (8) تا حدود زیادی با ایتالیا قابل مقایسه است، ولی در ابعاد آسیایی، و شاخص هایی مثل هیمالیا(9) و آلپ(10)، دشت بنگال(11) و لومباردی(12)، سلسله جبال دکن (13) و آپنین(14)، سیلان (15) و سیسیل(16)، و با همان حاصلخیزی و همان تنوع محصولات کشاورزی، و همان عدم انسجام در ساختار سیاسی. کاملا بهمان شکل که در ایتالیا، در دورانهای مختلف، تیغ شمشیر فاتحی توده های پراکنده را تحت لوای ملّتی واحد بهم پیوند می زند. هندوستان هر آنگاه که زیر یوغ مسلمانان(17) یا مغولها یا بریتانیا قرار نمی گرفت، به تعداد شهرها و حتی روستاهایش، دولتهای متخاصم و مستقلی شکل می گرفت. با این وجود از دیدگاه اجتماعی، هندوستان ایتالیا نیست، ولی می توان آنرا ایرلند آسیایی بحساب آورد. و چنین مخلوط عجیب و غریبی از ایتالیا و ایرلند، مخلوطی از جهان شادی و غم را در رسوم مذهبی و باستانی هندوستان مشاهده می کنیم. چنین مذهبی در عین حال مذهب وفور احساسات و مذهب ریاضت جسمی تا پای مرگ است: مذهب لینگام (18)، جاگاناتا (19)، مذهب راهبان و بایدرها(20). من مثل برخی به یک عصر طلایی در هندوستان باور ندارم، با اینحال جهت تأیید نظریاتم، مثل سر شارل وود، به کولیخان (21) مراجعه نمی کنم. ولی دوران اورنگ زیب(22) را در نظر بگیرید، یا دورانی که مغولها از شمال سر بر آورده بودند و پرتقالی ها از جنوب، و یا دوران هجوم مسلمانان و هپتارشی(23) در جنوب هند، و یا اگر می خواهید با مراجعه به اساطیر برهمانیان به عصر باستانی هند مراجعه کنید که آغاز فقر در هند را روایت می کند، دورانی دورتر و دیرینه تر از آنچه که به عنوان آفرینش جهان در بینش مسیحیت منعکس شده است. با این وجود هیچ تردیدی جایز نیست: مصائبی که انگلیسی ها بر هندوستان وارد ساختند، از نوعی بود که با تمام آنچه که پیش از این متحمل شده بود، بشکل بسیار عمیقی ماهیتا تفاوت داشت. در اینجا نیّت من اشاره به استبداد اروپایی نیست که توسط کمپانی بریتانیایی هند شرقی به استبداد آسیایی پیوند می خورد و ترکیبی ببار می آورد که هیولاییتر از هیولاهای مقدسی هستند که رؤیتشان در معابد سالست(24) ما را به وحشت می اندازد. بدون شک چنین موضوعی مبین وجه مشخصۀ سلطۀ استعماری بریتانیا نیست، و در واقع تقلیدی ست از ساخت و ساز هلندی. چه جهت درک خصوصیات کمپانی بریتانیایی هند شرقی کافی ست که بشکل تحت الفظی مطالب سر استامفور رافل(25) والی انگلیسی در جاوا(26) را به یاد بیاوریم که دربارۀ کمپانی کهنسال هند شرقی هلندی گفته بود.«تنها انگیزۀ کمپانی هلندی عشق به مال اندوزی ست و نسبت به رعایای خود رفتاری نازلتر از کشاورزان هند غربی(27) دارد که در گذشته به بردگان خود تحمیل می کردند. بدین علت که آنها حداقل ابزار انسانی ای را که بکار می گرفتند با پول می پرداختند، ولی اینها چنین کاری را هم انجام نمیدادند. کمپانی هلندی تمام ساز و برگ استبدادی را بکار بسته بود تا آخرین پول های مردم را بوسیلۀ مالیات و یا نیروی کاری که در تعلق آنان بود بگیرد. و بر این اساس بود که دولتی بوالهوس و نیمه بربر با پیگیری اهداف و بر حسب عادات سیاستمدارانه و آزموده، و با حرص و آز بدون مرز تاجرمآبانه به جراحاتی که بر پیکرۀ این مردمان وارد ساخته بود تعمیق بخشید.» تمام جنگهای داخلی، تهاجمات، انقلابها، فتوحات، قحطیها و گرسنگیها، هر چند که پیچیده و سریع و مخرب بوده باشند ولی هند را بشکل سطحی متأثر ساخته بودند. انگلستان بنیادهای نظام اجتماعی هند را از بین برد، بی آنکه نیازی به باز سازی چیزی ابراز کند. از دست دادن جهان کهن که به نقل مکان به جهان جدید نیانجامیده بود، به فقر کنونی هندیان خصوصیتی خاص و ناامید کننده می دهد، و هندوستان تحت سلطۀ انگلیس را از تمام سنتهای قدیمی و تمام تاریخ آن در مجموع قابل تفکیک می سازد. از دوران قدیم، در آسیا تنها سه وزارت خانه وجود داشته است: وزارت اقتصاد، یا چپاول داخلی، وزارت جنگ یا چپاول خارجی و سرانجام وزارت کار عمومی. آب و هوا و شرایط جغرافیایی و خصوصا وجود سرزمین های وسیع صحرایی که از عربستان، پارس، هند و تاتار تا بالاترین نقطۀ آسیا ادامه می یابد، سبب بوجود آمدن صنعت آبیاری خاصی شده بود که به مدد کانال (قنات) و دیگر ابزار هیدرولیک انجام می گرفت، و در واقع پایه و اساس کشاورزی شرقی را تشکیل می داد. در مصر، هند، و بهمین منوال در بین النهرین و در پارس سیلاب ها به جهت بارور ساختن زمین مورد استفاده قرار می گرفتند و با بالا آمدن سطح آب ذخایر آب را در قناتها تمدید می کردند. در غرب، ضرورت استفاده و بهره برداری مشترک از ذخایر آب به پیدایش مقاطعه کارانی انجامیده بود که در پیوند با اتحادیه های داوطلب فعالیت داشتند که نمو نه بارز این واقعه را در ایتالیا و فلاندر(28) مشاهده می کنیم. ولی تحمیل چنین ساخت و سازی در شرق که از سطح تمدن بسیار نازلتری برخوردار بود و به دلیل وسعت مناطق، تشکیل چنین اتحادیه ها و یا دخالت دولت مرکزی را بر نمی تابید. ولی از این پس عملکرد خاص اقتصادی، دولتهای آسیایی را به قبول مسئولیت در زمینه عمران عمومی واداشته بود. بنابراین از زمانیکه بارور سازی مصنوعی زمین و امور قنات ها به عهدۀ دولت های مرکزی واگذار شد، سنّت آبیاری از بین رفت و این روند حاکی از این واقعیت است که: سرزمین های زراعی که در گذشته باروری تحسین برانگیزی داشتند، اکنون در پالمیر(29)، پترا(30)، ویرانه های یمن، مناطق گستردۀ مصر، پارس و هندوستان به بیابانهای بی حاصل تبدیل شده اند. چنین روندی نشان می دهد که از چه رو تنها یک جنگ خانمانسوز کافی بود تا کشوری را برای قرون متمادی خالی از سکنه نموده و آنرا از تمدن محروم سازد. بنابراین، انگلیسیها در هند شرقی امور اقتصادی و جنگ را به سبک پیشینیان خود(31) اداره کردند، ولی کارهای عمرانی و عمومی را بطور کلّی واپس زدند. بدین ترتیب میتوانیم بگوئیم که اضمحلال ساختارهای کشاورزی قابل توسعه از نتایج تسامحات و اصول بریتانیایی در رقابت آزاد است. با اینحال غالبا مشاهده می کنیم که اضمحلال کشاورزی در امپراتوریهای آسیایی، تحت نیابت دولت دیگری دوباره جان می گیرد. بهره برداری کشاورزی در شرق مثل اروپا به دولتهایی بستگی دارد که بر اساس تغییرات جوّی یکی جایگزین دیگری می شوند. بنابراین متروک ساختن کشاورزی را نمی توان تنها به عنوان تیر خلاص مهاجمین انگلیسی بر پیکر هند تعبیر کرد، زیرا چنین شرایطی همراه با موقعیت جدیدی بود که در سالنامۀ جهان آسیایی قابل بررسی ست. علی رغم تمام وجوه متغییر سیاست هند در گذشته، شرایط اجتماعی از دوران باستان و قدیمیترین اعصار تاریخی تا اوایل قرن نوزدهم هیچگونه تحولی بخود ندیده بود. حرفۀ نسّاجی با دست و چرخ قرقره که توسط دهها هزار نساّج و ریسنده تولید می شد، در واقع محور اصلی ساختار اجتماعی هند بود. از دوران های بسیار قدیمی اروپا پارچه های ارزندۀ هند را دریافت می کرد و بهای آنرا با فلزات قیمتی پرداخته و به این ترتیب مواد اولیۀ تزیینات و زرگری را تأمین می کردند. نزد هندیان عشق به زینت آلات و جواهرات به اندازه ای ست که حتی اعضای طبقات پائین نیز که تقریبا با پای برهنه راه می روند، غالبا یک جفت گوشوارۀ طلایی و زینت آلاتی دور گردنشان میبندند. انگشتر دست و یا پا نیز بسیار رواج داشت. زنان و کودکان غالبا بدست و پا دستبند و پابند جسیم طلایی یا نقره ای می بستند، و مجسمه های کوچکی از قدیسین از جنس طلا و یا نقره به شکل سنـتّی در منازل نگهداری می کردند. مهاجمین انگلیسی چرخ قرقره و حرفۀ ریسندگی و بافندگی را از بین بردند. انگلستان مقدمتا پارچه های نخی هند را در بازار اروپا از دور خارج کرد، و سپس به صادران نخ به هند مبادرت کرد و سرانجام کشور پارچه های نخی را با پارچه های انگلیسی اشباع کرد. از سال 1818 تا 1836 صادرات نخ بریتانیای کبیر به هند از یک به 5200 افزایش یافت. در سال 1824 صادرات پارچه های حریر (32) انگلیسی به هند بیش از یک میلیون یارد(33) در سال 1837 از مرز 64 میلیون یارد عبور می کند. ولی در همین فاصله زمانی، جمعیت داکا (34) از 150000 نفر به 20000 نفر تقلیل پیدا می یابد. با این وجود اضمحلال شهرهای هندی که بخاطر محصولاتشان آنهمه شهرت داشتند، از جمله مصیبتبارترین نتایج سلطۀ بریتانیا بحساب نمی آمد. علوم بریتانیایی و بکاربستن ماشین بخار توسط انگلیسی ها در تمام هندوستان، رابطۀ کشاورزی و صنایع دستی را از بین برده بود. این دو موضوع – از یکطرف به سبب اینکه هندیها مثل تمام ملّتهای شرقی مسائل عمرانی و آبیاری را به دولت مرکزی واگذار کرده بودند، یعنی مهمترین ضروریات کشاورزی و تجارت محصولات، و از طرف دیگر تمام جمعیت هند بشکل پراکنده زندگی می کردند و در اتحادیه های نیمه کشاورزی و نیمه صنعتی ( صنایع دستی) تجمع می کردند و غالبا در کادر خانواده تحقق می یافت – همانطور که می گفتیم، این دو موضوع از دیر باز موجب پیدایش نظام اجتماعی خاصی شد که به عبارتی می توانیم بگوییم که واجد ساختاری روستایی ست و بر این اساس به هر یک از این گروهها و اتحادیه های کوچک، ساخت و ساز مستقلی می بخشد. از این جهت که بتوانیم از این موضوع تصویر روشنتری در ذهنمان داشته باشیم، شرح خصوصیات چنین نظام اجتماعی را می توانیم در یکی از پرونده های قدیمی امور هند در مجلس عوام انگلیس جستجو کنیم : «از نظر جغرافیایی، دهکده قطعه ای زمینی است قابل کشت و در عین حال بایر که چند هزار متر مربع مساحت دارد، از نظر سیاسی شبیه یک اتحادیه یا یک اتحادیۀ کلیسایی ست. در آنجا غالبا کارمندان و کارکنانی را مشاهده میکنیم که مثل نمایندگان سندیکا به امور دهکده رسیدگی می کنند و اختلافاتی را که بین ساکنین روی میدهد برطرف می سازند و به عبارتی نقش پلیس را به عهده دارند و مالیات ها را دریافت می کنند. و با توجه به عملکردی که در نفوذ شخصی آنان یافت می شود و آشنایی کاملی که با موقعیت محیط اطراف و امور دهکده دارند، بنابراین جهت انجام چنین وظایفی با صلاحیت ترین افراد به نظر می رسند. کارنامه نویس(35) فردی است که ترازنامۀ امور کشاورزی را تهیه میکند و مسائلی را که مربوط به کشت زمین می شود به ثبت می رساند. سپس باید از «تایه»(36) و «توتی» (37) نام ببریم که عهده دار وظایف خاصی هستند، به این ترتیب که اوّلی تمام اطلاعاتی را جمع آوری می کند که مربوط به بزهکاریها و جنایات است و به همین منوال عهده دار امنیت مسافرینی ست که بین دهکده ها رفت و آمد می کنند. وظایف دوّمی (توتی) بیشتر در پیوند با امور داخلی دهکده بوده و نظارت او منحصر به برداشت محصولات و برآورد آن است. نگهبانان مرزی مأمور حراست از حدود دهکده هستند و در صورت مشاهدۀ انحرافات و اختلافات، گزارش تهیه می کنند. مأمورین دیگری جریان آب مورد نیاز برای کشاورزی را هدایت می کنند. راهب برهمایی مراسم مذهبی را برگزار می کند. معلم مدرسه روی زمین شنی به کودکان خواندن و نوشتن می آموزد.و باز هم بین راهب برهمایی که متخصص تقویم و سالنامه است و براهمایی که ستاره شناس است، تفاوت وجود دارد، و غیرو. این کارگزاران و کارمندان عموما دستگاه اداری دهکده را تشکیل می دهند. با این وجود در برخی از مناطق کشور، تعداد آنها تقلیل می یابد و ممکن است که فردی عهده دار چند کار مختلف باشد. در برخی دیگر تعداد آنها بیشتر از حدّ معمول است. از قرون و اعصار بسیار قدیمی ساکنین چنین دهکده هایی به همین شکل ساده به امور حکومتی شهرداری مدارانه می پرداختند. حدود دهکده ها به ندرت تغییر می یافت. و اگر سر حدّات آنها در اثر جنگ دچار تخریب می شد، و یا قحطی و گرسنگی و بیماری گریبانشان را می گرفت، ولی همان نامها، همان حدود مرزی، همان منافع و حتی همان خانواده ها در طول قرنها در همان دهکده باقی می ماندند. سقوط حکومتها و تجزیۀ کشور نیز هیچ اختلالی در نظم عمومی آنان ایجاد نمیکرد و تا زمانی که دهکدۀ آنان کامل بر جا می ماند، هیچ اهمیتی نداشت که چه کسی بر آنها حکومت می کند، و یا حکومت به چه کسی منتقل شده است. چنین مواردی اقتصاد داخلی دهکده را متأثر نمی ساخت. نمایندۀ دهکده(38) پیوسته سندیکای دهکده است و به کار قضاوت دامه می دهد، و در عین حال دولت مأموریت جمع آوری مالیاتها را مستقیما بخود او می سپارد. و چنین ساختاری ست که در جامعۀ هند بشکل گسترده در معرض فروپاشی و نابودی قرار می گیرد. و علت چنین فاجعه ای تنها در خشونتبار بودن مداخلات مالیاتچیان و سربازان انگلیسی نبوده، بلکه علت اصلی آنرا باید در ورود ماشین بخار و رقابت آزاد انگلیسی جستجو کرد. چنین جوامعی که بر پایه و اساس صنایع دستی قوام یافته بودند، بشکل خاصی نخ ریسی و پارچه بافی را با کشاورزی سنّتی پیوند داده بودند، و بدبن ترتیب بود که استقلال خود را حفظ می کردند. مداخلات انگلیس، نخریس و پارچه باف را از بین برد، و با تخریب چنین جوامع کم جمعیت نیمه متمدن و نیمه بربر، و با تخریب بنیاد اقتصادی آنان موجب شد که بزرگترین و یگانه انقلاب عظیم اجتماعی که آسیا هرگز بخود ندیده بود، تحقق یابد. با این وجود هر چند که از منظر احساسات انسانی، مشاهدۀ انقراض هزاران ساختار اجتماعی پدر سالار، بی آزار و زحمتکش و تقلیل آنان به فقر و فلاکت و از دست دادن سنت های قدیمی و از دست دادن وسایل زیستی خاص تمدن خود آنان، جملگی خوشایند نیستند. ولی نباید فراموش کنیم که همین جوامع روستایی شاعرانه، علی رغم ظاهر بی آزار آنان، شامل یکی از عناصر بنیادی استبداد شرقی بوده است. چنین ساختاری خرد انسانی را در چهار چوب تنگی به محذوریت دچار کرده و از آن ابزاری بوجود آورده بود که محصول آن چیزی نبود مگر فرمانبرداری از خرافات و بردگی در مقابل اصول خدشه ناپذیر. و همین ساخت و ساز بود که آنان را از هر تمایل بلند پروازانه و از هر نیروی تاریخی تهی می کرد. و نباید فراموش کنیم که همین بربرهایی که بشکل خودخواهانه ای به قطعه زمین حقیر خود تکیه کرده بودند، در کمال آرامش به فروپاشی امپراتوری ها نگاه می کردند و شقاوت هایی که نامی برای آنان نمی شناسیم، قتل عام مردم شهرهای بزرگ توجه آنان را بخود جلب نمی کرد و از منظر آنان چنین حوادثی در مقام سوانح طبیعی بود، بشرط اینکه آنان را هدف قرار ندهد. و نباید فراموش کنیم که چنین زندگی گیاهی، در حال رکود و حقیر که محصول چنین شیوۀ زندگی بود از طرف دیگر به نیروهای مخرب و کور و سرشار از توحش میدان داده بود، بطوریکه میراندن جزئی از رسوم مذهبی بود و در تمام هندوستان رواج داشت. و باز هم نباید فراموش کنیم که همین جوامع کوچک، نشان کاستها(39) و بردگان را با خود حمل می کرد، و انسان را تابعی از شرایط بیرونی می دانست بجای آنکه او را بر چنین شرایطی حاکم سازد. موقعیت اجتماعی را محصول طبیعتی خدشه ناپذیر می دانست، که منشأ آنرا در یکی از آداب و رسوم بدوی آنان مشاهده می کنیم که زانو زدن انسان در مقابل هانومن(40) میمون و سابالا(41) گاو از وجوه نمادین تحقیر اشرف مخلوقات است. اگر چه حقیقت این است که انگلستان با بوجود آوردن انقلاب اجتماعی در هندوستان تنها به نیّت سود جویی مزورانه و به شیوۀ ابلهانه ای عمل می کرد، ولی مسئله اینجا نیست. پرسشی که باید مطرح کنیم، این است که آیا بدون انقلابی بنیادی در موقعیت جوامع آسیایی، بشریت قادر خواهد به سرنوشت خود تحقق ببخشد؟ در غیر اینصورت، جنایات انگلستان کدام است. انگلستان ابزار ناخودآگاه تاریخی است که به انقلاب دامن زده است. بنابراین هر چند که از مشاهدۀ فروپاشی جهان کهن اندوهگین باشیم، مثل گوته باید با شگفتی از خودمان بپرسیم :

چه باک اگر چنین فاجعه ای ما را در رنج غرقه کند
زیرا که شادی ما را افزایش خواهد داد
آیا حکومت تیمور هزاران زندگی را از بین نبرد؟
(25 juin 1853)

-1 Turc
-2 Sarde
Suisse-3
-4 M.Blackett
Sir Charles Wood-5
Sir J.Hogg -6
M.Hume -7
Hindoustan -8
Himalaya -9
Alpe -10
Plaine de Bengale -11
Lombardie -12
Deccan -13
Apennins-14
Ceylan-15
Sicile -16
Mohamétans -17
Lingam -18
Jagannata -19
Bayadères -20
Kouli Khan-21
Aurangzeb -22
Heptarchie -23
Salsette – 24
Stamforel Raffles -25
Java -26
آمریکای جنوبی) Des indes ocidentales – 27
Flandre -28
Palmyre -29
Petra -30
-31
به یقین منظور مارکس همان هلندی ها هستند
Mousseline -32
Yard -33
Dacca -34
Kurnum -35
Tailler -36 Toti -37 Potail -38 Caste -39 Hânuman-40 Sabbala -41

راه توده 136 18.06.2007