نظری به جنبش کارگری و کمونیستی ایران – 19
رشد سریع
گرایش به حزب
در ارتش
عبدالصمد کامبخش

2- فعالیت سازمانی

تشکیل نخستین کنگره  حزب نقطه عطفی در کار سازمانی و تبلیغاتی حزب توده ایران بود. از این پس کمیته ایالتی تهران که موقتا کار کمیته مرکزی را انجام میداد میتوانست به کار اصلی خود که اداره مهمترین سازمان حزبی- سازمان ایالتی تهران- بود بپردازد و کمیته مرکزی منتخب از کنگره وظائف خاص خود را به عهده گیرد.

کمیته مرکزی پس از اجرای انتخابات داخلی شروع به کار کرد.

نخستین گام عبارت بود از اقدام برای بهبود وضع سازمانی حزب و انداختن سازمان‌های عمده آن- که غالبا در مجرای خود به خودی سیر می کردند- به مسیر صحیح.

بدین منظور کمیته تصمیم گرفت عده‌ای از اعضاء خود را به استانهای مهم اعزام دارد که موقتا، تا سرو سامان گرفتن این سازمان ها سرپرستی آنها را به عهده گیرند. بویژه سازمان‌های ایالتی آذربایجان، مازندران، اصفهان و گرگان مشمول این تصمیم شدند.

در تصمیمات کنگره توجه خاصی به لزوم تحکیم اتحادیه‌های کارگری (شورای متحده مرکزی اتحادیه‌های کارگران و زحمتکشان ایران) و تشکیل سازمان‌های توده‌ای و تقویت سازمان‌های موجود و بالاخص کار در میان دهقانان شده بود.

کمیته مرکزی از همان آغاز امر به اجرای جدی تصمیمات کنگره پرداخت.

کارگران- چنانکه میدانیم حزب توده ایران از نخستین روز تشکیل، وظیفه خود را کمک به ایجاد اتحادیه‌های کارگری، تأمین وحدت طبقه کارگر، رهبری مبارزه کارگران در راه بهبود وضع اقتصادی و تأمین آزادی‌های دمکراتیک و انداختن مبارزه کارگران به مجرای خواست‌های عام سیاسی مردم ایران دانست و گام‌های بزرگی در این زمینه برداشت.

حزب به مشکلات بزرگ که در راه وحدت صنفی طبقه کارگر در نتیجه همکاری بین تفرقه طلبان، کارفرمایان و ارتجاع بوجود آمده بود فائق آمد و قبل از تشکیل نخستین کنگره خود کامیابی‌های قابل توجهی به دست آورد. تشکیل شورای متحده مرکزی کارگران و زحمتکشان ایران محصول اقدامات مشترک رهبری اتحادیه‌های واقعی و حزب توده ایران بود.

ارتجاع به درستی اهمیت طبقه کارگر را در صورت تشکیل و به دست آوردن آگاهی سیاسی درک می کرد و همواره می کوشید تا فعالیت حزب را در این زمینه خنثی کند و رشته‌های محکمی که حزب توده ایران و طبقه کارگر را به یکدیگر متصل می ساخت بگسلد.

در این زمینه چنانکه خواهیم دید از هیچ اقدامی اعم از تطمیع، فریب، تهدید، تشکیل اتحادیه‌های قلابی "کارگران و کارفرمایان" و نظائر آن فرو گدار نشد. کلیه تجاربی که در کشورهای دیگر به دست آمده بود برای ایجاد تشتت در میان طبقه کارگر مورد استفاده قرار گرفت.

ولی رهبری صحیح، شعارهای سنجیده، افشاء به موقع دسیسه هائی که از چپ و راست به کار برده می شد، به حزب توده ایران امکان داد تا به دشواری‌ها غلبه کند، به طور روزمره کامیابی‌های نوبتی به دست آورد و اعتماد طبقه کارگر را نسبت به خود بیشتر و بیشتر سازد. مبارزه طبقه کارگر ایران زیر رهبری حزب توده ایران صفحه درخشان مبارزه طبقه کارگر خاورمیانه و نزدیک است.

حزب توده ایران موفق شد طبقه کارگر را از چندین بار انشعاب و تفرقه بیرون کشد و سرانجام نه تنها در یک سازمان عظیم صنفی متشکل سازد و به مبارزه پیگیر سیاسی بکشاند، بلکه این سازمان را به عنوان یگانه سازمان صنفی طبقه کارگر ایران به عامه به قبولاند. نقش مهمی در زمینه آگاه نمودن و تشکل طبقه کارگر روزنامه "ظفر" ارگان شورای متحده ایفاء نمود.

شورای متحده مرکزی توانست حتی در بنگاه‌های شرکت نفت ایران و انگلیس (نفت جنوب) که بردن نام اتحادیه هم در آنجا جرم محسوب می شد سازمان‌های پنهانی تشکیل دهد و بتدریج کارگران را برای تشکیل اتحادیه علنی وسیع آماده سازد.

نخستین گام برای تبدیل مبارزه مخفی و مبارزه علنی در این بنگاه‌ها اعتصاب کارگران آبادان بود. روزنامه "رهبر" در شماره 3 تیر 1324 خود تحت عنوان "یک موفقیت بزرگ" در این باره چنین خبر داده است.

"به قرار اطلاع واصله اخیر اعتصابی با موفقیت کامل از طرف کارگران قسمتی از پالایشگاه آبادان به عمل آمده است. توضیح اینکه قریب 150 نفر از کارگران متشکل قسمت نامبرده بعد از تقاضای کتبی قبلی، که بدون ترتیب اثر ماند (29 اردیبهشت 1324) جمعا به اعتصاب متوسل شدند. مقامات شرکت به اسرع وقت به اصلاحات تقاضا شده تسلیم شدند. مزد کارگران از 24 ریال به 30 ریال و از 30 ریال به 35 ریال و از 36 ریال به 38 ریال بالا رفت. تاثیر مستقیم این عمل در سایر قسمت‌های پالایشگاه آنا مشهود گشت به نحویکه در حدود 5000 کارگر در اثر این جنبش ذینفع واقع گشتند."

شتابزدگی شرکت نفت (که از اردیبهشت ماه توجهی به تقاضای کارگران نکرده بود) برای پذیرش این تقاضاها مفهوم بود: فرو نشاندن سریع جرقه‌هایی که ناگهان می توانست شعله ایجاد کند. ولی کار از کار گذشته بود- اتحادیه کارگران شرکت نفت دامنه اش به همه بنگاه‌های شرکت کشیده شد و حق علنی بودن را به دست آورد.

اکنون شورای متحده مرکزی می توانست گام‌هایی در راه ایجاد تماس نزدیک و همکاری در مقیاس بی المللی با اتحادیه‌های دیگر کشورها بردارد. لذا نمایندگانی از اتحادیه‌های کارگران شوروی، انگلیس و فرانسه به ایران دعوت کرد که قبل از همه نمایندگان اتحادیه‌های شوروی این دعوت را اجابت کردند و از اتحادیه‌های مختلف خود نمایندگانی اعزام داشتند. هیئت نمایندگی شوروی مورد استقبال پرشور کارگران ایران قرار گرفت.

پس از اطلاع از تشکیل کنفرانس کارگران ملل متفق در لندن که تصمیم گرفت به منظور پی ریزی فدراسیون سندیکائی جهانی کنفرانس دیگری در سپتامبر 1945 در پاریس دشکیل دهد شورای متحده به عنوان یگانه مرکز سازمان اتحادیه‌های ایران شرکت خود را در این کنفرانس خواستار شد و پاسخی به مضمون زیر از دبیر کمیته اداری کنفرانس (لوئی سایان) دریافت داشت :

"رفقای عزیز- تلگراف شما رسید. از درخواست تشکیلات شما برای شرکت در کنفرانس بین المللی اتحادیه‌ها که در ماه سپتامبر آینده در پاریس تشکیل خواهد شد مستحضر شدم. طبق تصمیمی که از طرف کمیته اداری کنفرانس بین المللی اتحادیه‌ها اتخاذ شده است تقاضای شما در جلسه کمیته نامبرده مطرح و بررسی خواهد شد و بعدا با اظهار نظر خود به کمیته کنفرانس جهانی که در بیستم سپتامبر تشکیل می شود پیشنهاد خواهد شد... برای تشکیلات شما امکان دارد ... یک یا چند نفر نماینده که به تناسب تعداد اعضاء تشکیلات شما می باشد به پاریس اعزام دارید. رفقای عزیز خواهشمندم بهترین احساسات صمیمانه سندیکالیستی مرا قبول نمائید."

چنانکه خواهیم دید علیرغم دسیسه‌های ارتجاع و امپریالیسم شورای متحده مرکزی پس از مبارزه حادی به عنوان یگانه سازمان اتحادیه‌های ایران از جانب نمایندگان سندیکا‌های بین المللی تائید و عضو فدراسیون سندیکائی جهانی گردید.

دهقانان – در قطعنامه‌های نخستین کنگره حزب توجه ویژه‌ای به کار در میان دهقانان شده است. نا درست است اگر گفته شود حزب پیش از آن اهمیتی برای کار در روستا، با وجود زمینه مساعدی که در انجا وجود داشت، قائل نبود. ولی قبل از ایجاد پایگاه محکم در میان طبقه کارگر و آمادگی لازم از جهت کادر، رفتن به روستا با توجه به وضع خاص آنجا و انواع دشواری ها، مشکل و لااقل کم ثمر بود- بویژه اینکه هنوز رهبری مرکزی نیز وجود نداشت.

اکنون که حزب نخستین مدارج کار سازمانی خود را پیموده بود کار میان دهقانان ابرام پیدا می کرد و لذا به حق کنگره حزب این موضوع را از وظائف مبرم کمیته مرکزی می شمرد.

در اواخر سال 1323 کمیته مرکزی برای کار در روستاها و تشکل دهقانان تصمیم به تشکیل اتحادیه ویژه‌ای گرفت و بدین منظور مرکز جداگانه‌ای جنب کمیته مرکزی به وجود آورد.

خواست‌های برنامه‌ای این اتحادیه، که به اقتضای آن روز و حتی امروز مترقی ترین شعارها را در بر می گرفت عبارت بود از: باز خرید املاک بزرگ و تقسیم بلاعوض آن میان دهقانان بی زمین و کم زمین، وضع قوانین برای جلوگیری از تجدید مالکیت بزرگ، وضع قوانین عادلانه برای تقسیم محصول بین مالک و زارع مادام که تقسیم اراضی هنوز اجرا نشده است، الغاء روبط موجود ارباب- رعیتی، تاسیس بانک کشاورزی به منظور کمک به دهقانان بی زمین، بهبود وضع روستا، تاسیس مدارس و مراکز بهداشتی، ساختمان سدها و نیروگاه ها، حفر قنوات و چاه‌های آرتزین و غیره.

سازمان دادن مبارزه مردم روستا علیه مظالم مأموران دولتی، ژاندارم، مالکان و رباخواران و در راه بهبود وضع اجتماعی، الغاء بیکاری، انتخابی بودن کدخدایان و غیره در برنامه عمل اتحادیه قرار گرفت.

نخستین دشواری‌ها عبارت بود از رفع موانع رسوخ به ده، انتخاب کادرهای مناسب برای کار در ده و تربیت کادرهائی از میان خود دهقانان- کادرهائی که بتوانند با درک ویژگی‌های محل و با حوصله لازم دور از چپ روی‌های زیان بخش به امر سازماندهی به پردازند و با مبارزه متشکل و گرفتن تدریجی امتیازات به نفع دهقانان اعتماد آنها را به اتحادیه به دست آورند. و این خود کار دشواری بود. چنانکه وجود زمینه ظاهرا مساعد و آمادگی دهقانان برای مبارزه برخی از کادرها را دچار سرگیجه می کرد و قبل از آنکه دست به کار سازمانی بزنند با دادن شعار نهائی تصرف و تقسیم اراضی، که هنوز پشتوانه‌ای نداشت و شور گذرایی (که به دنبالش یأس بود) ایجاد می کرد، کار را دشوارتر و اعتماد دهقانان را متزلزل می ساخت.

ولی این انحرافات و چپ روی‌ها عامل تعیین کننده نبود و کار بین دهقانان در این قطعه از زمان پیشرفت‌هایی کرد، بطوری که پس از یک سال کار، عده دهقانان متشکل در اتحادیه دهقانان از پنجاه هزار تجاوز کرد.

اینها نخستین کامیابی‌های حزب در روستا بود. گام‌های اساسی هنگامی برداشته شد که پس از اوج جنبش در آذربایجان نخستین اصلاحات ارضی در آنجا به وجود آمد.

جوانان- سازمان جوانان توده ایران پیش از کنگره اول در تاریخ اول فروردین 1322 تشکیل گردید ولی کار در میان جوانان و روشنفکران خواه به علت انحرافات فکری موجود، خواه از نظر مشکلات عمومی کار با روشنفکران و خواه به علت کم کاری که خود تا درجه زیادی از نواقص رشد سریع حزب ناشی میشد، هنوز سر و سازمان درستی نداشت.

کمیته مرکزی پس از کنگره توجه جدی به کار جوانان و دانشجویان را در دستور روز قرار داد و به فعالیت جدی در این زمینه پرداخت.

بدوا روزنامه هفتگی "مردم برای جوانان" تاسیس شد که در آن مطالب ویژه‌ای به منظور آشنا ساختن جوانان به اصول اولیه مارکسیسم و جلب آنان به مبارزه نشر می یافت.

سپس از طرف کمیته مرکزی برای این سازمان تا موقعی که هنوز خود کنگره‌ای تشکیل نداده‌اند کمیته‌ای تعیین گردید و روزنامه "رزم" به عنوان ارگان سازمان جوانان توده ایران بیرون آمد.

پیشرفت سازمان جوانان سریع بود و به زودی توانست آگاه ترین و فعال ترین جوانان و دانشجویان را به دور خود جمع کند. دومین کنفرانس ایالتی تهران که در مرداد 1324 تشکیل گردید برای کاری که در میان جوانان و دانشجویان تهران انجام شده بود ارزش بزرگی قائل شد و در ماده دوم قطعنامه خود نوشت که برای پیشرفت امور سازمان جوانان باید توجه کامل مبذول گردد و از هیچ مساعدتی دریغ نشود.

سرعت رشد سازمان جوانان توده ایران به نحوی بود که در نوامبر 1945 به عنوان یکی از مؤسسین فدراسیون بین المللی جوانان در کنفرانس لندن شرکت جست.

زنان- کار در میان زنان نیز از مسائل مورد توجه نخستین کنگره حزب بود. حزب توده ایران مبارزه عام در راه حقوق زنان را که نیمی از مردم کشور ما را تشکیل می دهند از اهم مسائل به شمار می آورد. کمیته مرکزی علاوه بر جلب زنان پیشگام در حوزه‌های حزبی، اقدام به تشکیل سازمان ویژه‌ای به نام "تشکیلات زنان" نمود تا بوسیله این سازمان بتوان به طور وسیعی بین زنان از همه طبقات کار توده‌ای انجام داد.

خواست‌های "تشکیلات زنان" عبارت بود از تساوی کامل حقوق زن و مرد، بهبود وضع مادی زنان زحمتکش، دستمزد متساوی در مقابل کار متساوی با مردان، بیمه اجتماعی، مبارزه با فحشاء – آنچه که اکنون پس از گذشت سال‌ها مبارزه و کوس و کرنایی که در باره "انقلاب شاهانه" زده میشود هنوز از خم یک کوچه خارج نشده است.

"تشکیلات زنان" دارای رهبری جداگانه و مجله ارگان مرکزی بنام "بیداری ما" بود.

گام برجسته‌ای که در راه تأمین حقوق زنان از طرف حزب توده ایران برداشته شد تهیه لایحه ویژه‌ای در مورد تساوی حقوق زن و مرد بود که فراکسیون توده به مجلس آورد. به اهمیت این اقدام حزب در آن زمان و در شرایط آن روزی از آنجا میتوان پی برد که از میان آن عده از وکلایی هم که مدعی آزادیخواهی بودند حتی سه نفر یافت نشد که با امضاء خود در زیر لایحه حد نصاب لازم را برای ارجاع لایحه به کمیسیون تکمیل نماید.

ارتش- با اینکه پیش از کنگره اول عده‌ای از افسران به حزب توده ایران گرویده بودند کار اساسی در ارتش را کمیته مرکزی منتخب از کنگره آغاز نمود. در اندک مدتی حزب توانست عده زیادی از افسران و درجه داران را جلب نماید. حوزه‌های ویژه حزبی در میان کلیه رشته‌های ارتش تشکیل شد. پی ریزی سازمان خاص افسری در این دوران انجام گرفت.

دوازدهم فروردین 1324، روزی که حزب نمایش عظیمی به عنوان اعتراض به تعقیب و ترور ارتجاع و حمله به مراکز حزبی یزد و اصفهان تشکیل داده بود، هنگام ورود نمایش دهندگان به خیابان اسلامبول هیئت حاکمه و ستاد ارتش برای نخستین بار با سرپیچی افسران از فرمان شلیک به سوی نمایش دهندگان روبرو شدند. افسر فرمانده گروهان در پاسخ به فرمان فرماندار نظامی اعتراض کرد و گروهان خود را کنار کشید و نمایش دهندگان از خیابان اسلامبول و از جلوی کلوب حزب "اراده ملی" سید ضیاءالدین با کمال نظم و ارامش عبور کردند. در میدان سپه نیز افسران و سربازان مامور حفظ نظم تفنگ‌ها را کنار گذارده با کف زدن از شعارهای نمایش دهندگان استقبال نمودند.

این خود نمونه کوچک ولی گویائی از رخنه نفوذ حزب در ارتش بود.

فراکسیون مجلس- فراکسیون توده در مجلس یگانه فراکسیون متشکل حزبی بود. اعضاء این فراکسیون در دشوارترین شرایط حمله ارتجاع و توقیف جرائد آزادیخواه صدای حزب توده ایران و مردم ایران را از پشت تریبون مجلس منعکس می ساختند و هیچ گاه نگذاشتند که این صدا خاموش بماند.

لوایح قانونی حزب که به منظور بهبود وضع زحمتکشان توسط این فراکسیون به مجلس آورده میشد، با اینکه به مرحله طرح نمی رسید، از سویی افشاگر موضع ضد ملی مجلس و دستگاه حاکمه بود و از سوی دیگر بهرحال ارتجاع را وادار می ساخت به گذشت هائی تن در دهد (مانند قانون کار).

ولی نقش اساسی و عمده فراکسیون توده مقابله با دسائس و سیاست تجاوزکارانه امپریالیسم، افشاء نقشه‌های ارتجاع و فساد دستگاه حاکمه بود. در این زمینه فراکسیون توده از هر جهت می کوشید تا با نیروهای مترقی داخل مجلس زبان مشترک بیابد و همکاری این نیروها را تأمین نماید و در مواردی موفق میشد: مانند مبارزه با حکومت صدر و کوشش برای جلوگیری از تمدید دوره مجلس.

از آنجائی که استفاده نمایندگان فراکسیون توده از تریبون مجلس همواره با تبعیض و مخالفت از جانب هیئت رئیسه روبرو می شد، آنها به هنگام تعویض دولت‌ها که میدان صحبت در مواد برنامه وسیع بود با شب زنده داری و نیمه شب به مجلس آمدن موفق به نام نویسی میشدند و امکان می یافتند مطالب خود را بیان کنند.

شاهکار فراکسیون توده را که بحث در برنامه دومین کابینه حکیمی بود مجله "مردم برای روشنفکران" چنین تشریح میکند:

"نمایندگان اقلیت، و بالاخص وکلای فراکسیون توده با زرنگی و چابکی بی سابقه‌ای که در نام نویسی به خرج دادند از موقع استفاده نموده به تفصیل و با کمال حرارت با نطق‌های آتشین خود وضع فلاکت بار کنونی را مورد بحث و انتقاد قرار دادند، بیانات ناطقین مخالف که مهمترین و منطقی ترین آنها به وسیله نمایندگان فراکسیون توده انجام گرفته است، از لحاظ اهمیت در مقایسه با نطق هایی که در موارد دیگر ایراد شده است بی نظیر بوده و به طور قطع در وضع آینده کشور تاثیر زیادی خواهد داشت.

ناطقین فراکسیون توده هیچ نکته‌ای را از نظر دور نداشته با دلائل و مدارک کافی اشکالات اقتصادی، سیاسی و کهنگی و فرسودگی دستگاه و سوء نیت زمامداران و فساد هیئت حاکمه و تسلیح عشائر و تقویت ملوک الطوایفی و عدم مرکزیت و وضع خراب ارتش و فقر و جهل و بیچارگی عمومی را به تفصیل مورد انتقاد شدید قرار داده و مسئولین اوضاع را از پشت تریبون مجلس به نام ملت ایران معرفی نمودند.

در این چند روزه نظر تمام محافل و جمیع احزاب و دستجات و کلیه طبقات مخصوصا طبقات زحمتکش متوجه مجلس شورای ملی بوده و به تصدیق همه، انتقادات منطقی نمایندگان فراکسیون توده با حسن قبول و شور و شعف فراوان استقبال شده است."

جبهه آزادی – حزب توده ایران به موازات بسط سازمان‌های حزبی و توده‌ای موضوع همکاری با سایر نیروهای دمکراتیک را پیگیرانه تعقیب می نمود. "جبهه آزادی" که در آستانه کنگره با ابتکار حزب و مطبوعات حزبی و اتحادیه‌ای تشکیل شده بود در این دوران توسعه باز هم بیشتری یافت به نحوی که در اردیبهشت 1324 از مجموع 60 روزنامه که در سراسر ایران منتشر میشد 37 روزنامه (و بعد باز هم بیشتر) عضو اصلی "جبهه آزادی" بود که 20 شماره آن در تهران انتشار می یافت. این جرائد با جنبش رهائی بخش همکاری می کردند و سیاست عمومی حزب توده و مطبوعات آن را تقویت می نمودند.