راه توده                                                                                                                                                          بازگشت

 

 

رنج طاقت فرسای

دهقانان کردستان

روی زمین

علی گلاویژ ( 28 )

 

فصل چهارم

 

تکامل استفاده از زمین

 

در نیمه اول قرن 20 در رابطه با تکامل مالکیت خصوصی بر زمین و فرو پاشیدن هرارشی پاتریارکال – فئودال در کردستان، در زمینه استفاده از زمین نیز تغییراتی صورت گرفت که عمده ترین آنها عبارت بود از:

1- از بین رفتن مرحله ها و پله های آرکائیک که در امر استفاده از زمین وجود داشت و در فصل سوم بدانها اشاره شد

2- خاتمه یافتن حالت بلاتضمینی و عدم ثبات حقوق استفاده از زمین،

3- محروم گشتن صاحب زمینان بزرگ (در یک قطب مناسبات استفاده از زمین قرار داشتند) از حق حاکمیت محلی و تبدیل گشتن مولدین مستقیم (که در قطب دیگر مناسبات استفاده از زمین قرار داشتند) به تبعه بی شریک دولت

4- گرایش مسئله استفاده از زمین به سوی خروج از غلاف مناسبات پاتریارکال- فئودال

5- توسعه "محل" اجتماعی و حقوقی جهت تفسیر اصول "مزارعه" طبق نیازهای رشد مناسبات سرمایه داری

6- شدت یافتن گرایش های سرمایه داری در تشکیل اقتصاد کشاورزی و دامداری

7- توسعه نیاز به نیروی کار در اقتصاد روستایی و لذا کوشش جهت ایجاد نوعی بستگی دهقان به زمین و غیره.

 

برخی اصول عمده و منظره کلی استفاده از زمین در نیمه اول قرن 20

 

می دانیم که در این دوران، اراضی دیگر ملک خصوصی صاحبان خود بودند و اثری از "اشتراک" آرکائیک بر آنها باقی نمانده بود. در دهی که ملک خصوصی مالک بود، همه اراضی، منابع آب، سدها و آبگیرها و کانال ها و کهریزک ها و قنات ها، همه مراتع، جنگل های طبیعی و قلمستان ها، باغات و آسیاب ها و حمام و خانه های مسکونی دهقانان طویله و انبارها و غیره ملک خصوصی مالک یا مالکان آن ده بود. وقتی که دهقان در صدد ساختن خانه برای خود بر می آمد، زمین خانه و تیرهای لازم برای پوشاندن بام خانه را مالک به دهقان می داد و بقیه مصالح و نیروی کار به عهده خود دهقان بود. تازه این خانه هم پس از تمام شدن، ملک مالک محسوب می شد و دهقان می بایست در مقابل استفاده از آن بدهی معینی را بپردازد. تنها زمین قبرستان و محل بنای مسجد و حریم راه ها به نام "اراضی عمومی" از مالکیت صاحب ده مستثنی بود. تازه این مطلب هم در اسناد حقوقی انعکاس نمی یافت.

دهقانی که در خاک مالک زندگی می کرد تنها حق مالکیت بر اموال منقول داشت. در صورت غرس درخت در خاک مالک، خود درخت ها به خود دهقان تعلق می گرفت (تا روزی که در این ده زندگی می کرد)، ولی زمین باز هم مال مالک بود.

این وضع در سرتاسر کردستان مشاهده می شد و با تفاوت های معین حاکم بر عالم روستا بود.

در دهی که به مالک تعلق داشت (بویژه مالک کوچک و متوسط) مجموع خاک مزروعی به دو قسمت عمده تقسیم می شد که یکی از آنها نسق های دهقانان بود و دیگری زمین هایی که در آنها اقتصاد کشاورزی خود مالک ایجاد می گردید. این زمین ها را طبق نامی که در منطقه مکری بر آنها اطلاق می شد، "زمین آقایی" نامیده ایم. در خاک نسق اقتصاد دهقان صاحب همان نسق و در زمین آقایی اقتصاد مالک ایجاد می شد. در بسیاری از کشورهای دیگر و از جمله در روسیه تزاری وجود نسق دهقانی و اقتصاد دهقانی در این نسق، شرط ضروری وجود اقتصاد اربابی در زمین "آقایی" بود. زیرا دهقان در مقابل دریافت این نسق که به روسی آن را "نادل" (Nadel) می نامیدند، روزهای معینی از هفته با وسایل خودش و به طور مجانی در "زمین آقایی" کار می کرد و در آنجا برای مالک اقتصاد شخصی وی را ایجاد می نمود که کلا و جزئا به مالک تعلق داشت. این کاری که دهقان به این ترتیب برای مالک انجام می داد بهره کار و یا "پرداخت بهره زمین به وسیله کار کردن" نام داشت. ولی در کردستان اقتصاد دهقانی در نسق، همیشه و در همه جا شرط ضرور برای موجودیت اقتصاد مالک در زمین آقایی نبود. زیرا در شرایط خاص کردستان در دوران تسلط اقتصاد در بسته طبیعی، شخص فئودال اقتصاد شخصی خود را نه در رشته کشاورزی، بلکه در قسمت دامداری ایجاد می نمود و از کشاورزانی که در زمین وی کشاورزی می کردند به طور عمده بهره جنسی می گرفت. در آن دوران پرداخت بهره زمین به وسیله کارکردن اساسا در دامداری معمول بود که هنگام شرح سیستم زوم به آن اشاره شد. لکن در قرن 20، گرچه نوع عمده بهره ارضی باز هم بهره جنسی بود، ولی فئودال ها با مشاهده این که کشاورزی به منبع درآمد مهمی مبدل شده است، با ولع عجیبی به کشاورزی روی آوردند و اقتصاد های شخصی بسیار بزرگ کشاورزی ایجاد نمودند و بدین منظور قطعات مهمی از املاک خود را به "زمین آقایی" تبدیل کردند. طبق اصول فئودالیسم این مالکان می بایست اقتصاد شخصی خود را به وسیله کار بلاغوض دهقانان نسق دار اداره کنند. ولی در عمل همیشه و کاملا چنین نبود. مالکان برای اداره اقتصاد شخصی خود از کار مجانی دهقانان نیز استفاده می کردند، ولی قسمت عمده امور مربوط به اداره این اقتصاد توسط افراد دیگری اجرا می شد که مالک اجیر می کرد و اغلب این افراد از لحاظ نمود اجتماعی، کارگران مزدی کشاورزی در شرایط کردستان بودند. لذا بهره کار و یا "پرداخت بهره زمین به وسیله کار کرد" در اکثر حالات شرط درجه دوم ایجاد اقتصاد آقایی بود.

نسقی (جیگاجوتی) که به دهقان داده می شد به درجه توانایی اقتصادی وی و سودی که می توانست به مالک برساند بستگی داشت. در میان دهقانان صاحب مکنت همیشه یک رقابت مستتر بر سر به دست آوردن بهترین نسق ها در جریان بود. مالکی که تصمیم به ایجاد اقتصاد شخصی می گرفت قبل از هر چیز زمین آقایی را از مجموع ملکش جدا و معین می نمود. پس از مالک، بهترین زمین ها معمولا نصیب دهقانان ثروتمندتر می شد و بقیه اراضی به کدخدا، دهقانان میانه حال و بالاخره به افرادی می رسید که شراکتا نسق از ارباب می گرفتند.

به طور کلی نسق برای مدت غیر معین به دهقان داده می شد و می توانست به صورت ارث به اولاد ذکور وی نیز منتقل گردد. یگانه شرط انتقال آن بود که اولاد ذکور بتواند نسق پدری را بکارند و بهره و بدهی ها و تعهدات و مکلفات پدری را کلا به مالک بپردازند.

زمین نسق به علل معین می توانست از دست دهقان خارج شود. مهم ترین علت می توانست آن باشد که دهقان توانایی اقتصادی خود را از دست بدهد و دیگر قادر به کاشتن زمین و رساندن بهره و غیره به مالک نباشد. دهقان توانایی اقتصاد خود را به عللی از این قبیل از دست می داد. مثلا به سلفخر و رباخوار مقروض می ماند. در نتیجه با خشکسالی یا گرسنگی و بی بذری مواجه می شد، در نتیجه اپیدمی دامی و یا حوادث دیگر گاوها و دیگر حیوانات خود را از دست می داد، خود و یا پسرش را به خدمت سربازی می بردند و نیروی کار خانواده اش کاهش پیدا می کرد و غیره. در نتیجه اینها دهقان زیر فشار قرار می گرفت: در حالی که اقتصادش ورشکست و درآمدش به شدت کاهش یافته بود، می بایست همان بدهی هایی را که در دوران شکوفایی اقتصادش به مالک می پرداخت باز هم بپردازد. این وضع او را مجبور می کرد که یا بکلی از خیال داشتن اقتصاد شخصی دست بکشد و مزدور دیگران شود و یا نسق موجود را به ارباب پس بدهد و در عوض نسق دیگری متناسب با توانایی خود از او بگیرد.

 

گاهی دهقان در نتیجه پیدا شدن رقیب زورمند نسق خود را از دست می داد. بدین ترتیب که رقیب جدید تعهدات بیشتری در مقابل مالک تقبل می کرد و مالک نسق را از صاحب سابقش گرفته به رقیب وی واگذار می کرد. گاهی نیز مالک به منظور ایجاد اقتصاد "آقایی"  نسق را از دهقان و یا دهقانان معین پس می گرفت و آن را به خاک "آقایی" تبدیل می کرد.

گرچه آمار دقیق علمی مربوط به استفاده از زمین در ایران و به مراتب اولی در کردستان در دوران مورد بحث وجود ندارد، ولی آماری که در سال 1339 در باره استان سنندج منتشر شده، می تواند مورد استفاده قرار گیرد و تا حدودی به حل مسئله کمک کند.

 

 

برای مطالعه بخش های پیشین به لینک های زیر مراجعه نمایید:                                                                                                          

 

1-   http://www.rahetudeh.com/rahetude/2016/may/551/khodmokhtar

2-    

http://www.rahetudeh.com/rahetude/indexfolder/2016/may/index552.html

3 - http://www.rahetudeh.com/rahetude/2016/may/553/galavigh.html

4 - http://www.rahetudeh.com/rahetude/2016/jon/554/galavijh.html

5 - http://www.rahetudeh.com/rahetude/2016/jon/555/galavigh.html

6 - http://www.rahetudeh.com/rahetude/2016/jon/556/glavigh.html

7 - http://www.rahetudeh.com/rahetude/2016/jon/557/galavigh.html

8 - http://www.rahetudeh.com/rahetude/2016/jon/558/galavigh.html

9 http://www.rahetudeh.com/rahetude/2016/jolay/559/galavigh.html

10 - http://www.rahetudeh.com/rahetude/2016/jolay/560/galavij.html

11 - http://www.rahetudeh.com/rahetude/2016/jolay/561/galavijh.html

12- www.rahetudeh.com/rahetude/indexfolder/2016/jolay/index562

13  http://www.rahetudeh.com/rahetude/2016/jolay/563/galavigh.html

14- http://www.rahetudeh.com/rahetude/2016/agust/564/galavigh.html

15-http://www.rahetudeh.com/rahetude/2016/agust/565/galavigj.html

16- http://www.rahetudeh.com/rahetude/2016/agust/566/galavijh.html

17- http://www.rahetudeh.com/rahetude/2016/septamr/567/galavijh.html

18- http://www.rahetudeh.com/rahetude/2016/septamr/568/galavgj.html

19- http://www.rahetudeh.com/rahetude/2016/septamr/569/galavigj.html

20- http://www.rahetudeh.com/rahetude/2016/septamr/570/galavijh.html

21 – http://www.rahetudeh.com/rahetude/2016/oktobr/571/galavijh.html

22 - http://rahetudeh.com/rahetude/2016/oktobr/572/galavijh.htm

23 - http://www.rahetudeh.com/rahetude/2016/oktobr/573/galavijh.html

24- http://www.rahetudeh.com/rahetude/2016/oktobr/574/galavij.html

25- http://www.rahetudeh.com/rahetude/2016/novamr/575/galavijh.html

26- http://www.rahetudeh.com/rahetude/2016/novamr/576/galavigh.html

27 - http://www.rahetudeh.com/rahetude/2016/novamr/577/galavijh.html

 

 

 

تلگرام راه توده:

https://telegram.me/rahetudeh

 

 

 

 

        پیج فیسبوک راه توده

 

 

 

                       شماره 578  راه توده -  18 آذر ماه 1395

 

                                اشتراک گذاری:

بازگشت