برخی بررسی ها.... احسان طبری ( 84)

"هنگ مسلح"

جنبش دراویش

دردفاع از مردم

مظلوم و فقیر ایران

جنبش های انقلابی درویشان در قرن هشتم

جنبش دراویش در سراسر قرن هشتم در خراسان و کرمان به صورت جنبش سربداریه، در مازندران و گیلان به صورت جنبش مرعشیه و در آذربایجان به صورت جنبش حروفیه بروز کرده است. لبه تیز این جنبش ها گاه متوجه غاصبان مغول و تاتار بوده و گاه متوجه فئودال ها و اشراف و روحانیون دست نشانده آن ها.

در باره جنبش دراویش سربداری خراسان و کرمان سخن دراز است و کسانی که خواستار دریافت اطلاعات جامعه در باره آن هستند می توانند به منابع مهمی مانند زبده التواریخ حافظ ابرو و مطلع السعدین عبدالرزاق سمرقندی و روضه الجنات معین الدین اسفزاری و روضه الصفا میرخوند و حبیب السیر خوندمیر و تذکره دولتشاه و ظفرنامه شرف الدین یزدی و رحله ابن بطوطه مراجعه کنند. هدف ما در این جا شرح تاریخ نیست. جنبش سربداری از جهت ایدئولوژی آمیزه ای از تعالیم صوفی، اساطیر و سنن حماسی و پهلوانی شاهنامه فردوسی و عقاید و نظریات شیعی است و در زمینه مبارزه علیه جانشینان خونریز چنگیز و هلاکو و نبرد بر ضد اشراف ایرانی دست نشانده آن ها پدید آمده است.

یکی از پیروان صوفی به نام خلیفه مازندرانی که از مریدان شیخ رکن الدین سمنانی بود، گام در جاده انکار و بدعت گذاشت و مراد خود را مطلع ساخت که وی به مذاهب اربعه اهل تسنن باور ندارد و به قول شاعر مذهب عشق را از مذهب ها جدا می داند. شیخ که خود از صوفیان قشری و زاهد و متعصب در تسنن بود دوات بر سر مرید عاصی کوفت و تکفیرش نمود، ولی خلیفه که در نظریاتش افکار انقلابی قشرهای مستمند را منعکس می ساخت، حساب خود را از شیخ جدا کرد و در سبزوار بساط وعظ گسترد و حتی علی رغم فتوای قتلی که فقها و علمای شهر بر ضدش صادر کردند به برانگیختن مردم محروم بر ضد خانان مغول و فئودال ها و روحانیون دست نشانده آنان ادامه داد تا آن که بالاخره دشمنانش در نهان به او دست یافتند و در تاریخ 22 ربیع الاول 736 هجری مخفیانه او را از طاق مسجد آویختند و کشتند. مبارزه خلیفه مازندرانی و شخصیت وی و پایان کارش به نبردش علیه سلطان عصر و روحانیون از بسیاری جهات مزدک بامدادان را که وی نیز اندرزگر و واعظی بدعت گذار بود و به قشرهای پایین جامعه تکیه می کرد به یاد می آورد. جنبشی را که شیخ خلیفه پدید آورد و سر در راه آن باخت، شیخ حسن جوری شاگردش دنبال کرد و دراویش را به صورت سازمانی منظم درآورد و آن ها را به سوگند وفاداری متعهد نمود و مسلح ساخت و قدرت و نفوذ خود را در نیشابور و ابیورد و مشهد و هرات و بلخ بست داد. با آن که ارغونشاه شیخ حسن جوری را با 60 درویش به بند افکند، ولی رشته کار از دست او خارج گردید و سربداریه تسلط خود را بر خراسان و ماوراء النهر به تدریج در نبردهای سخت بعدی برقرار کردند. سربداریه دعوی داشت که می خواهند کاری کنند که حتی یک تاتار تا قیام قیامت خیمه در خاک ایران نزند. آن ها تعالیم صوفی را با شیوه عیاری و جوانمردی درآمیختند و نخستین هنگ های درویشان مسلح را پدید آوردند، این جنبش را از طفیلی گری و گدایی و مقاومت منفی به نبردهای خونین مردانه راهنمایی کردند. خود عنوان سربداریه که از آمادگی درویشان برای آن که سر خود یا سر دشمن را بر دار ببیند حکایت می کند، نماینده روحیات پرخاشگر این جنبش است. شاعر معروف ابن یمین فریومدی با سربداریه ارتباط داشت و تا حدودی اندیشه های آنان را در اشعار خود منعکس می کند. جنبش سربداریه در کرمان نیز به موفقیت هایی رسید ولی شاه شجاع درویشان سربداریه کرمان را با شکست مواجه ساخت.

در آن هنگام که جنبش سربداریه در خراسان و ماوراءالنهر جریان داشت. سید عزالدین مرعشی شاگرد حسن جوری و شیخ قوام الدین مرعشی پسر او از سران دراویش مازندران علیه فخرالدوله باوندی از امیران باوند این سامان برخاستند. قوام الدین مرعشی در سال 751 به دست جناح سازشکاری از دراویش به رهبری افراسیاب چلبی کشته شد، ولی جنبش طرفدارانش سرانجام غلبه کرد و تا اوان حمله تیمور در آن صفحات دوام آورد. ظاهرا سران این جنبش در ناحیه تحت قلمرو خود حتی دست به برخی اصلاحات ارضی نیز زدند. کسانی که خواستار اطلاعات وسیع ترین در این باره باشند می توانند به تاریخ طبرستان و مازندران، تالیف ظهیرالدین مرعشی از اعقاب سید عزالدین مرعشی مراجعه کنند. جنبش دراویش مرعشی در همان ایام گیلان را نیز گرفت.

اما جنبش حروفیه در زمان تیموریان رخ داد. این جنبش دراویش پیرو فضل الله حروفی استرآبادی معروف به نعیمی است که به دست میرزا میرانشاه پسر امیر تیمور گورکان در پنجشنبه 6 ذیقعده سال 777 به قتل رسید. نعیمی خود از زمره پیشه وران فقیر بود و به طاقیه دوزی اشتغال داشت. در مزارات تبریز تصریح شده است که این طبقه مشهور به اباهت و زندیق اند... و مردم به این قوم بسیار گرویدند. آخر علما هجوم کرده و فتواها نوشتند که شرعا خون این قوم را باید ریخت و اگر پادشاه اهتمام کند دفع پادشاه نیز فرض است. علی رغم قتل عامی که از حروفیه در آذربایجان شد آنان تا دیری مایه رعب شاهان ایران بودند و سید قاسم انوار عارف معروف که از ارادتمندان حافظ بود با حروفیه ارتباط داشت، ظاهرا به اشتراک اموال معتقد بود. در توطئه جان شاهرخ تیموری به دست احمد لر، سید قاسم انوار هم متهم شد، ولی به سبب نفوذ و شهرت عظیمش او را نکشتند و تنها به تبعیدگاه فرستادند. جنبش دراویش حروفی بیش از هر جنبش دیگر پس از حمله مغول از عناصر تعالیم مزدک اشباع است. اگر جنبش سربداری شیوه عیاران و جوانمردان قرن های سوم و چهارم را با صوفی گری درآمیخته بود، جنبش حروفیه آمیزه ای از اندیشه مزدکی و تعالیم صوفیانه است.

آخرین جنبش مسلح و متعرض دروایش، جنبش صوفیان پیرو شیخ صفی الدین اردبیلی است که بعدها در رکاب شاه اسمعیل صفوی نبردها آزموده و سلسله سیصد ساله صفوی را بنیاد نهاده اند. با این حال، این صوفیان به زودی از جرگه سیاست خارج شدند و به جمعی ولگرد طفیلی و یا به گروهی فراش و میرغضب مبدل گردیدند و قلب ماهیت کرده و مسخ شده و از میان رفتند.

جز در مورد سربداریه و مرعشیه و حروفیه و صوفیه طرفدار شیخ صفی الدین ما از جنبش متشکل و مسلح و پرخاشگر دیگر درویشان در قرون وسطی اطلاعی نداریم، ولی همین اندازه نشانه آن است که سنن مقاومت در میان قشرهای محروم جامعه ایران ریشه های عمیقی داشته و اندیشه عرفانی گاه میدان داده است که این مقاومت به صورت فعالی بروز کند. آن چه در این بررسی فوق العاده مجمل بیان شده، فقط طرح مطلب است. امید است پژوهندگان فاضل حق مطلب را ادا کنند و این گوشه های جالب تاریخ مبارزات طبقاتی جامعه قرون وسطایی را روشن گردانند.