راه توده                                                                                                                                                          بازگشت

 

 

ناصرالدین شاه

اصلاحات را

پس از امیرکبیر

از بالا آغاز کرد

گلاویژ – 38

 

نقش دولت در استثمار دهقانان در قرن 19

 

ناصرالدین شاه برای تثبیت و افزایش درآمدهای دولتی کوشش کرد. بدین منظور وی مطابق با وضع هر ایالت و ولایت تدابیر ویژه اتخاذ نمود. مثلا در مناطقی مثل کردستان که نفوذ دولت مرکزی در حد اعلای ضعف قرار داشت، مالیات های دولتی را به اشخاص با نفوذ محلی اجاره می داد تا آنها با اتکاء بر نفوذ و قدرت محلی خود مالیات ها را وصول کنند. مستاجر مالیات دولتی را جمع آوری و اجاره بها را که مبلغ چندان مهمی نبود به دولت می پرداخت و بقیه را برای خود برمی داشت. مالیات ده ها ولایت طی سالیان متمادی در مقابل مبلغ فوق العاده کمی اجاره داده می شد. مثلا مالیات دولتی ولایت بانه سالی در مقابل 3600 تومان، محال برادوست در مقابل 100 تومان، محال پسوه در مقابل 1000 تومان، ولایت سردشت در مقابل 3000 تومان اجاره داده می شد.

محض داشتن تصور مشخصی در باره ترکیب آن مالیات ها، اطلاعات زیر را که سیاهه ناقصی از مالیات های منطقه اشنو در اواسط قرن 19 است، از نظر می گذرانیم. در آن موقع مالیات های یک ساله منطقه اشنو در مقابل 4500 تومان به شخصی اجاره داده شده بود. اجاره دار مذکور به ترتیب سیاهه زیر مالیات را جمع آوری کرده اجاره بها را می پرداخت و بقیه را برای خود برمیداشت:

 

1-مالیات غلات و حبوبات: در شهر اشنو 10/1 محصول در دهات اشنو 5/1 محصول

2- مالیاتی که از یک یک خانوارها گرفته می شد (بنام محلی "درگایانه") در شهر اشنو 7 قران، در دهات 10 قران

3- از هر طناب باغ سر درخت و انگور 4/3 قران

4- از هر طناب پنبه زار، جالیز و غیره  6 قران

5- از هر راس گوسفند شیرده  5/0 قران

6- از هر راس گاومیش شیرده  5/4 قران

7- از هر راس ماده گاو شیرده   2 قران

8- از هر بار اسب محموله        5 قران

9- از هر راس اسب باری که در بازار فروخته می شد (باج) 4/3

10 از هر مزرعه گندم جو و برنج (علاوه بر "عشر") یک ریال (25 شاهی)

11- از هر دکان (بعنوان مالیات "میری" دولتی)  10 قران

12- از هر جوال گندم که در بازار فروخته می شد 5/0 قران

 

سیاهه فوق دلالت بر آن دارد که قسمت اعظم مالیات های دولتی را کشاورزان و دامداران می پرداختند و تنها مالیات "میری" به طور عمده بر عهده شهرنشینان بود. گاهی ضریب پرداخت یک مالیات واحد در شهر و روستا فرق داشت و در دهات دو برابر شهرها بود. بخش اعظم مالیات دولتی از اراضی مزروعی به صورت محصول جمع آوری می شد، ولی مالیات بقیه اراضی مزروعی و مالیات تقریبا همه مراتع به صورت نقد اخذ می گردید.

چهره اجتماعی – اقتصادی کسانی که مالیات های دولتی را اجاره می کردند نیز جالب بود. اکثر این اجاره داران دو ویژگی خاص داشتند:

اولا، آنها نه از تیپ های "بورژوایی" شهری از قبیل بازرگانان و صرافان و سلفخران و غیره، بلکه اکثر افراد منسوب به ایل و عشیرت بودند. مثلا مالیات دولتی منطقه برادوست را سران عشیرت شکاک، مالیات منطقه پسوه را پیروت آقای رئیس عشیرت مامش و مالیات ولایت سردشت را "مزن" (و یا "میزان"- رئیس) عشایر همان ولایت اجاره می نمودند.

ثانیا، اکثر اجاره داران به حکمران سیاسی- جنگی منطقه اجاره شده مبدل و در آنجا دستگاه حاکمیت خود را برقرار می نمودند.

ذکر این مطلب خالی از اهمیت نیست که بسیاری از این اجاره داران که خود روسای عشایر نیرومند در منطقه بودند، با استفاده از این نیرو به تدریج اراضی اجاره شده را تصاحب می کردند و به ملک خود تبدیل می نمودند. مثلا عشیرت شکاک که هر سال 1500 تومان مالیات نقد به دولت می پرداخت و در مواقع لزوم یک گروه سوار مسلح به خرج خود در اختیار دولت قرار می داد، ضمنا منطقه برادوست را هم از دولت اجاره کرده بود. بعدها قسمت عمده برادوست، به ملک خصوصی افراد عشیرت شکاک تبدیل شد. بدین ترتیب می توان گفت که این نوع اجاره ها از سوئی راهی برای اشغال زمین و از سوی دیگر منفذی برای رسوخ مناسبات سرمایه داری در محیط دربسته ایلات و عشایر بوده است.

اشکالات مالی ایران با تدابیری که به آنها اشاره شد رفع نگردید. ناصرالدین شاه به موازات تدابیر دیگر، به فکر ایجاد تغییرات در دستگاه دولتی افتاد. وی در سال 1238 (1859) تعداد وزارت خانه ها را به شش رسانید (داخله، خارجه، مالیه، عدلیه، وظایف و علوم، جنگ) در عین حال با شرکت وزرا صدراعظم، شاهزادگان درجه اول و چند تن از اعیان و اشراف، "مجلس دربار اعظم" و یا "دارالشورای کبرای دولتی" ایجاد نمود.

ولی این "مجلس" و یا "دارالشورا" هم از خود ابتکار و اختیاری نداشت و تنها وظیفه وی عبارت بود از مشورت و جستجوی راه و یافتن وسایل برای اجرای دستورات شاه.

یکی از وزارت خانه هایی که در نظر ناصرالدین شاه اهمیت ویژه داشت وزارت مالیه بود. وی در نامه ای در سال 1243 (1864) می نوشت:

ما یقین حاصل کردیم که تا در مالیات و بودجه نظم ایجاد نشود در امور دولتی نظم و ترتیبی بوجود نخواهد آمد. در سال 1245 تعداد وزارت خانه ها به 7 و در سال 1251 به 9 رسانده شد و اختیارات صدراعظم نیز تا حدودی توسعه یافت. در سال 1255 به فرمان شاه و به عنوان "توسعه عدالت و انصاف" یک عده قواعد و قوانین به نام "تنظیمات حسنه" تدوین و به صورت جزوه ای منتشر شد. قرار برای این بود که قواعد و قوانین مذکور اول در مرکز و سپس به تدریج در ایالات و ولایات و مناطق دور افتاده به اجرا درآید. یک سال بعد حاجی میرزا حسین خان سپهسالار به دستور شاه در مورد حقوق و صلاحیت وزرا و دیگر زمامداران مملکت قواعدی را تدوین نمود که به عنوان "قانون" به امضای شاه رسید. و بالاخره در سال 1261 به امر شاه تعداد وزیران به 13 نفر رسید.

درست است که این تدابیر ناصرالدین شاه جز سرگرداندن در چارچوب یک رژیم مستبد نیمه مستعمره قرون وسطایی چیز دیگری نبود، ولی نمی توان این واقعیت را نادیده گرفت که یکی از نتایج این تدابیر، دانسته و یا ندانسته، تضعیف حاکمیت محلی صاحب زمینان بزرگ و محدود ساختن اختیارات محلی آنان بود. هدف این تدابیر در بخش مربوط به امور مالی عبارت از این بود که مالیات های ارضی دولتی در محل از حیطه مداخله و نفوذ صاحب زمینان بزرگ بدر آورده شود.

پس از برنامه اصلاحاتی میرزاتقی خان، "تنظیمات حسنه" به مثابه گرایشی برای خروج از بن بست تجلی می نمود. در "تنظیمات حسنه" کوشش شده بود تا در باره بسیاری از مسائل مبتلا به جامعه آن روزی ایران راه حل نشان داده شود و از آن جمله راهی برای تجدید سازمان در سیستم و اصول مالی ایران ارائه گردد. در ماده 5 "تنظیمات" گفته می شد که این قاعده که تا حال هزینه های محلی روستاها از قبیل "مدد خرج سرباز"، "پول حمام"، "پول مرثیه خوانی" و غیره به مثابه ضمیمه مالیات دولتی از دهقانان گرفته شده قدغن می شود و دیگر کسی حق ندارد اینها را داخل در مالیات دولتی کند. در آن ماده به صراحت گفته می شد که مخارج ده ربطی به دیوان ندارد. ماده 11 تصریح می کرد که باید "جمع دیوانی" (مالیات) طبقات مختلف ولایات بر اساس ضوابط معین گردد و "جزو جمع" (لیست مالیات) آنها به "دفترخانه مبارکه" (اداره مرکزی مالیات) ارسال شود و بدین ترتیب وزرای "دربار اعظم" از جریان امور اطلاع حاصل خواهند کرد. در همین ماده گفته می شد عده ای از اشخاصی که خود را به "رجال محترم" و "اشراف" بسته اند و از پرداختن مالیات و حق گمرک و راهداری سر باز می زنند، از این پس باید همه مالیات و عوارض را بپردازند. در ماده 12 تصریح می شد: کسانی که از جانب "مجلس تنظیمات" به ماموریت فرستاده می شوند از این پس حق ندارند به نام "پیشکش"، "خلعت"، "قلع محصل"، "نازشست"، "پیشکش عید مولود"، "تعارف امنا و وزرای دربارخانه" و به هیچ نام و عنوان دیگر چیزی از کسی بگیرند. مواد دیگر "تنظیمات حسنه" به مسائلی از قبیل اداره خالصه، موقوفه ها، سربازگیری، سرشماری، ایجاد سازمان "قره سوران" الغا "صندوقداری" و غیره اختصاص داشت. (هر کس به خزانه دولت مالیات می پرداخت و اول از مبلغ پرداخت شده او مقدار معینی برای ماموران برمی داشتند و بعد در مورد بقیه به وی قبض رسید می دادند. مبلغ برداشت شده "صندوقداری" نام داشت).

با وجود کوشش هایی که به عمل آمد "تنظیمات حسنه" نتوانست جامه عمل بپوشد. به ویژه در ولایات دوردست کشور نه در ترکیب مالیات ها تغییر اساسی رخ داد و نه شیوه جمع آوری مالیات تحول عمده ای پیدا کرد.

در همین سال ها مجموع مالیات نقدی دولت ایران 54 میلیون و 688 هزار قران بوده است. در صورتی که در صحت مقدار مالیات های مذکور در فوق شک نکنیم و آنها را با مالیات های ماخوذه در 40 سال پیش از آن مقایسه نمائیم خواهیم دید که در مدت چهل سال مبلغ مالیات نقدی سالانه منطقه کرمانشاهان 147 هزار قران (تقریبا 20 درصد) و مالیات نقدی منطقه سنندج 353 هزار قران (110 درصد) افزایش یافته بود. هر گاه به یاد بیآوریم که در آن چهل سال در نتیجه حوادث سیاسی- اجتماعی و سوانح طبیعی چه خسارات بزرگی به اقتصاد و نیروهای مولده وارد شده بود، آنگاه روشن خواهد شد که افزایش مبلغ مالیات نقدی از دو منشاء امکان پذیر گشته است. تشدید فشار بر مردم و یا تنزل ارزش قران که در آن صورت این افزایش فقط افزایش اسمی بوده است.

 

برای مطالعه بخش های پیشین لینک های زیر را می توانید مطالعه نمایید:            

 

1 http://www.rahetudeh.com/rahetude/2016/may/551/khodmokhtari.html

2 - http://www.rahetudeh.com/rahetude/indexfolder/2016/may/index552.html

3 - http://www.rahetudeh.com/rahetude/2016/may/553/galavigh.html

4 - http://www.rahetudeh.com/rahetude/2016/jon/554/galavijh.html

5 - http://www.rahetudeh.com/rahetude/2016/jon/555/galavigh.html

6 - http://www.rahetudeh.com/rahetude/2016/jon/556/glavigh.html

7 - http://www.rahetudeh.com/rahetude/2016/jon/557/galavigh.html

8 - http://www.rahetudeh.com/rahetude/2016/jon/558/galavigh.html

9 http://www.rahetudeh.com/rahetude/2016/jolay/559/galavigh.html

10 - http://www.rahetudeh.com/rahetude/2016/jolay/560/galavij.html

11 - http://www.rahetudeh.com/rahetude/2016/jolay/561/galavijh.html

12- www.rahetudeh.com/rahetude/indexfolder/2016/jolay/index562

13  http://www.rahetudeh.com/rahetude/2016/jolay/563/galavigh.html

14- http://www.rahetudeh.com/rahetude/2016/agust/564/galavigh.html

15 - http://www.rahetudeh.com/rahetude/2016/agust/565/galavigj.html

16- http://www.rahetudeh.com/rahetude/2016/agust/566/galavijh.html

17- http://www.rahetudeh.com/rahetude/2016/septamr/567/galavijh.ht

18- http://www.rahetudeh.com/rahetude/2016/septamr/568/galavgj.htm

19- http://www.rahetudeh.com/rahetude/2016/septamr/569/galavi

20- http://www.rahetudeh.com/rahetude/2016/septamr/570/galavi

21 – http://www.rahetudeh.com/rahetude/2016/oktobr/571/galavijh

22 - http://rahetudeh.com/rahetude/2016/oktobr/572/galavijh.htm

23 - http://www.rahetudeh.com/rahetude/2016/oktobr/573/galavijh.html

24- http://www.rahetudeh.com/rahetude/2016/oktobr/574/galavij.html

25- http://www.rahetudeh.com/rahetude/2016/novamr/575/galavijh.htm

26- http://www.rahetudeh.com/rahetude/2016/novamr/576/galavigh.ht

27 - http://www.rahetudeh.com/rahetude/2016/novamr/577/galavijh.htm

28 - http://www.rahetudeh.com/rahetude/2016/desamr/galavijh.html

29 - http://www.rahetudeh.com/rahetude/indexfolder/2016/desamr/index579.h

30- http://www.rahetudeh.com/rahetude/2016/desamr/580/galavigj.htm

31- http://www.rahetudeh.com/rahetude/2016/desamr/581/galavijh.htm

32 -

http://www.rahetudeh.com/rahetude/2017/janvye/582/galavijh.html

33 - http://www.rahetudeh.com/rahetude/2017/janvye/583/galavijh.html

35- http://www.rahetudeh.com/rahetude/2017/janvye/584/glavijh.html

http://www.rahetudeh.com/rahetude/2017/janvye/585/galavijh

36 - http://www.rahetudeh.com/rahetude/2017/janvye/586/glavijh.html

37 - http://www.rahetudeh.com/rahetude/2017/febriye/587/glavijh.html

 

 تلگرام راه توده :

https://telegram.me/rahetudeh

 

        پیج فیسبوک راه توده

 

 

 

                       شماره 588  راه توده -  28 بهمن ماه 1395

 

                                اشتراک گذاری:

بازگشت