جنبش های اجتماعی
پنهان شدن قدرت
پشت "فقه" اسلامی
تاریخ اندیشه های مادی در ایران
احسان طبری
 

بخش تحقیق زنده یاد احسان طبری در باه جنبش های مادی در دوره ناصرخسرو قبادیانی با عنوان "طباعیان – دهریان و اصحاب هیولی" در کتاب "جنبش های اجتماعی..." نه تنها مشروح و مفصل است، بلکه برای بخاطر سپرده و تعمق بیشتر روی این بخش از تاریخ ایران، بهتر دیدیم که آن را تقسیم کنیم و بخش بخش پیش برویم. آن چه در این شماره می خوانید مقدمه ایست برای ورود به دوران ناصرخسرو قبادیانی. ما این بخش ها را با شماره از هم تفکیک می کنیم اما در پایان، در آرشیو راه توده همه را یکجا خواهیم کرد.

بخش اول

"زاد المسافرین" ابومعین حمید الدین ناصر خسرو قبادیانی شاعر و حكیم بزرگ ایرانی و مبلغ نامبردار اسمعیلیان و حجت الجزیره ی آنان در قرن پنجم هجری در خراسان به تصریح خود این حكیم در سال 453 یعنی هنگامی كه ناصرخسرو پیری شصت و دو ساله بوده تألیف شده است و از آثار دوره ی بلوغ فكری و روحی كامل آن حكیم است. این كتاب از جهت بیان نظریات فلسفی ناصر خسرو، از جهت دادن اطلاعات بسیار سودمند و گرانبهائی درباره جریانات فكری و فلسفی زمان ناصر و از جهت آنكه از نمونه های عالی نثر فصیح پارسی ساده و از لغات و اصطلاحات و تركیبات زیبای فلسفی به زبان پارسی مشحون است بدون تردید یك اثر مهم فرهنگ ایرانیست .
هدف ناصر خسرو از نگارش زادالمسافرین اثبات فلسفی نظریات مذهبی خود بود. ناصر خسرو از جهت فلسفی بطور كلی درموضع مذهبی و ایدآلیستی است ولی از آنجا كه ناصر تعلق را در مقابل تعبد و فلسفه را در مقابل فقه یاری می كند، باید وی را در جناح اندیشه گران مترقی عصری جای داد كه عصر تسلط قشری ترین افكار حنفی و شافعی، عصر ارتجاع فكری، عصر سالوسی و دغل و ریاكاری های دینی بود.
ناصر خود در آغاز ” زاد المسافرین “ هدف های نیكوی خود را از تألیف اثر بیان می دارد واز آن جمله ضرورت پژوهش عقلانی هستی و زندگی را از جانب انسان تصریح می نماید و می نویسد :
” بر خردمندان واجب است كه حال خویش باز جویند، كه تا از كجا همی آیند، به كجا همی شوند، اندیشه كنند تا ببینند به چشم بصیرت مر خویشتن را در سفری رونده كه مرآن رفتن را هیچ درنگی و استادنی نیست، از بهر آنكه تا مردم اندر این عالمست از دو حركت افزایش و كاهش خالی نیست “ .
سپس ناصر خسرو متذكر می شود كه این ” آب های خوش “ و زلال تفكر فلسفی كه از ژرفای فكر روان می سازد باید از بی خردانی كه در جامعه جای دارند یا بقول او ” دیوانگان است “ محفوظ ماند تا آلوده نشود و می نویسد :
” مثل ما اندر بر آوردن این علم لطیف ، دشوار و بایسته، مَثَل كسی است كه چاه های ژرف بكند، كاریزهای عظیم براند تا مرآب خوش را از قعر خاك برهامون بر آورد تا تشنگان و مسافران بدان برسند، هلاك نشوند. مر این چشمه آب خوش را از دیوانگان امت صیانت كند تا مر این را به جعْل و سِِِفه خود پلید و تیره نكنند، به خاك و گل نیانبارندش.
و اما اینكه این بی خردان جامعه، این ” دیوانگان امت “ كیانند،‌ پیداست كه نظر ناصر خسرو روحانیون و بقول او ” ریاست جویان اندر دین “ است. ناصر با خشمی تمام از آنان و از ” علم “ مصنوع آنان كه فقه نام دارد و از شیوه افترازنی آنان نسبت به جویندگان حقایق یاد می كند و چنین می نویسد:
” مرهوس ها را به هوای مختلف خویش ریاست جویان اندر دین استخراج كرده و فقه نام نهاده . مردانایان را به علم حقایق، بینندگان را به چشم بصائر جویندگان حق را، جدا كنندگان جوهر باقی و ثابت را از جوهر فانی و مستحیل ملحد، بی دین قرمطی نام نهاد... “

این نقل قولها نشان می دهد كه ناصر كتاب خود را با نیت مبارزه علیه ارتجاع فكری زمان به سود علم، به سود حقیقت ( آنطور كه خود درك می كرده ) نگاشته است و اثر او همچنانكه گفته شد از آثار تفكر مترقی عصر است ولی با این حال این اثر كه از جهتی مترقی است از جهت دیگر ارتجاعی است، زیرا ناصر اگر از سوئی كتاب خود را علیه ” ریاست جویان اندر دین “ می نویسد، از سوی دیگر طرف تیز كتابش علیه فكر مادی و متفكرین مادی عصر است كه منافع قشرهای فرودست تر جامعه را در اندیشه های خود منعكس می كردند. سراسر كتاب از مبارزه علیه جریانات مادی عصر ( طباعیان، دهریان، اصحاب هیولی) انباشته است و بویژه ناصر علیه زكریای رازی عالم، پزشك و متفكر مادی بزرگ ما كه بحق مایه ی فخر اندیشه ی ایرانیست تاخت و تازی شدید می كند.
در جریان این تاخت و تازها ناصر ما را از نظریات این متفكران مادی كه افكارشان را مصنفین رسمی عصر عامدا در زیر پرده منع و انكار مستور ساخته اند آگاه می سازد و از این جهت كتاب زاد المسافرین در واقع اثر گرانبهائی است، زیرا در كمتر اثری می توان چنین اطلاعاتی درباره جریانات مادی عصر جست و بویژه درباره ی زكریای رازی . هدف ما از این نوشته بیان محتوی زاد المسافرین و یا عقاید ناصر نیست، پژوهشی كه به جای خود ضروریست، بلكه هدف ما استخراج جریانات مادی عصر از این كتاب و بررسی سیر تفكر ماتریالیستی در ایران در دوران اعتلاء فئودالیسم است .

راه توده 166 11.02.2008