برخی منابع تحقیقی درباره جریانات فکری در ایران
هدف این نوشته
ما در این جا قصد نداریم فهرست جامعی از کل منابع تحقیقی درباره سیر جهان بینی های دینی ـ فلسفی و جریانات فکری و اجتماعی را در ایران به دست دهیم، زیرا لازمه این کار یک تحقیق بیبلیوگرافیک وسیع و تنظیم فهرستی است که شاید به صورت کتابی ضخیم بر آید. به علاوه این کار به نحوی از انحاء در این یا آن زمینه به وسیله بسیاری از پژوهندگان خارجی و ایرانی انجام گرفته است. بلکه مقصد ما در این جا آن است که تصوری از دامنه وسیع این منابع ، نوع آن ها، شیوه استفاده از آن ها برای خواننده این کتاب حاصل آید تا روشن گردد تلاش هایی که تا امروز انجام گرفته است، با همه دامنه وار زندگی بلاانکار آن، هنوز باید ادامه یابد تا ارثیه فلسفی و ایده ئولوژیک خلق های ساکن فلات ایران و از آن جمله کشور ما به شکل جامعی بررسی شود.
منابعی را که برای مطالعه سیر تفکر فلسفی در ایران باید مورد مطالعه اجمالی یا دقیق قرار داد می توان به چهار گروه اساسی تقسیم کرد:
گروه اول : آثار فلسفی و ایده ئولوژیک خود فلاسفه و اندیشه وران ایران قبل و بعد از اسلام
گروه دوم : آنچه که مولفین ایرانی و عرب درباره سیر تفکر فلسفی و جریانات فکری در کشور ما در قرون سالفه نوشته اند،
گروه سوم : کتبی که مولفین باختری درباره جریانات فلسفی و فکری در ایران تصنیف و تألیف کرده اند،
گروه چهارم : آنچه که مولفین معاصر ایران وعرب در این باره نگاشته اند.
گروه اول : آثار خودِ فلاسفه و اندیشه وران ایران
طی ده ها قرن آن
چنان کوهی از آثار ایدئولوژیک و فلسفی در سرزمین ما به زبان های اوستایی،
پهلوی، فارسی و عربی به وجود آمده که بررسی علمی و تجزیه مطالب آن کار نسل
هاست.
غیر از اوستا، که به زبان اوستایی است، متونی که در دوران اشکانی و ساسانی و تا سه قرن اولیه تسلط مسلمانان در گوشه و کنار ایران به دست موبدان زرتشتی از قبیل آذرفرنبع و دیگران نوشته شده به زبان پهلوی است. ولی پس از اسلام خاص فلسفی و منطقی و یا آثاری که محتوی مباحث فلسفی است ولی صبغه ادبی یا تاریخی به خود گرفته فراوان است. مثلا «شفا» به عربی یا دانش نامه علائی به فارسی از آثار صرفا فلسفی ابن سیناست. ولی شاهنامه فردوسی یا خمسه نظامی یا منظومه های عطار یا مثنوی مولوی و امثالهم که آثار صرفا فلسفی نیست، از افکار فلسفی فراوانی انباشته است که نمی تواند مورد بررسی پژوهندگان تفکر فلسفی در ایران قرار نگیرد. بخش عمده و شکننده آثار فلسفی و منطقی پس از اسلام در کشور ما به زبان عربی که زبان علمی نگاشته شده است. زبان عربی در اثر غناء لغوی و اصلاحی شگرفی که بر اثر مقدار انبوه ترجمه ها یافته بود و در نتیجه انتشار وسیع آن در بلاد اسلامی به افزار نیرومند ارتباط فکری و پیوند علمی بدل شد. به همین جهت آموختن زبان عربی و درک آثار فلسفی به این زبان برای پژوهنده فلسفه ایران امریست بدیهی و ناگزیر. از طرف دیگر ترجمه کامل یا ملخص متون عربی فلاسفه ایرانی و عرب به زبان فارسی کاریست ضرور و سودمند. در این مورد کارهایی شده است ولی هنوز به هیچ وجه کافی نیست.
مجموعه آثار گروه نخست را می توان به سه دسته زیرین تقسیم کرد:
دسته اول: آثار به زبان اوستایی و پهلوی که معرف جریانات ایدئولوژیک قبل از اسلام است مانند« اوستا و خرده اوستا»، « زند و پازند»، « بندهشن »، « دینکرت»، «مینوگ خرت»، « شکند گمانی ویچار» و یک سلسله اندرزنامه ها مانند اندرزنامه های اوشنر دانا، زرتشت، آذرپاد مارسپندان، بزرگمهر، خسرو کواتان و غیره و غیره. بعضی از این آثار مانند متن کامل اوستا و یا کتاب عظیم دینکرت دائره المعارفی است که باید برای بررسی آن ها هنوز کار زیادی انجام گیرد. بررسی آثاری مانند « شاهنامه » و «گرشاسب نامه » و « ویس و رامین » و « کلیله و دمنه » که گرچه به فارسی دری است ولی ترجمه هائیست که گاه مستقیم و گاه از طریق عربی از روی آثار پهلوی انجام گرفته برای روشن کردن محیط فکری دوران پیش از اسلام مفید است و به علاوه متضمن نکات اید ئولوژیک فراوانی است، به ویژه آن نکاتی که رواج و تداول زیادی پیدا کرده بود.
برای بررسی
جریانات ایده ئولوژیک این دوران طبیعی است که مطالعه آثار مولفین غیر ایرانی (
ارمنی، گرجی، یونانی، رومی، سریانی، هندی و گاه چینی) درباره ایران همزمانِ آن
ها ضرور است. مثلا یکی از فلاسفه مکتب آتن که 
در دوران خسرو انوشیروان به ایران آمد و
«پریسکیانوس» نام داشت رساله ای نگاشت تحت عنوان« حل آن مسائلی که خسرو شاه
ایران درباره آن تردیدهایی دارد». متن لاتینی این رساله در دست است. روشن است
که چنین رساله ای چه اندازه می تواند برای روشن کردن نحوه بحث های فلسفی دوران
خسرو اول ساسانی سودمند باشد.
دسته دوم: آثار صرفا فلسفی که به زبان تازی یا پارسی در الهیات و طبیعیات و نفسانیات و سیاست مدن و منطق و اخلاق به وسیله فلاسفه ایرانی نگاشته شده است. ما انبوه کتب مذهبی، فقهی، اصولی، کلامی و غیره را در این جا کنار می گذاریم، چون این رشته ایست جداگانه و مستقل و مقصد ما تنها آن کتبی است که به سیر تفکر فلسفی و بحث در عام ترین مسائل، اختصاص یافته است. از این قبیل است « ادب الکبیر» و « ادب الصغیر» از ابن مقفع و «فصوص الحکم» و « رساله فی مبادی آراء اهل المدینه فاضله» فارابی و « شفا» و «نجات» و « الاشارات و التنبیهات» و « منطق المشرقین» و « دانشنامه علائی» از ابن سینا و «تهافت الفلاسفه» و « المنقد من الضلال» و « مقاصد الفلاسفه» و « کیمیای سعادت» ابو حامد غزالی طوسی و « مراتب الوجود» فیلسوف آذربایجانی و شاگرد ابن سینا ابوالحسن بن مرزبان بهمنیار و «حکمت الاشراق» و«مجموعه فی حکمت اللهیه» شیخ اشراق شهاب الدین سهروردی و «صوان الحکمه» ابو سلیمان منطقی سجستانی و « کتاب الامتاع و اموانسه» و «مقابسات» ابوحیان توحیدی شاگرد سجستانی و «خلاصه الوفا فی اختصار رسائل اخوان الصفا » و « جاودان خرد» و «طهارت الاعراق» ابوعلی مسکویه و «جامع الحکمتین» و «زادالمسافرین» ناصر خسرو و «شرح اشارات» و « المخلص» و « مباحث المشرقیه» و «تعجیز الفلاسفه»، فخر رازی و «شرح اشارات» و «اخلاق ناصری» خواجه نصیر و رسالات فلسفی افضل الدین کاشانی و « دره التاج» قطب الدین شیرازی و «قبسات» میرداماد و «اسفار الاربعه» ملاصدرا و « گوهر مراد» عبدالرزق لاهیجی و «منظومه» حاج ملا هادی سبزواری و «تحقیق الحرکه فی الجوهر» میرزا جلوه و آثار متفکرین اخیر مانند طالب اف، میرزا آقاخان کرمانی، سید جمال الدین اسد آبادی، متفکر آذربایجانی آخونداف که آثار زیادی به فارسی دارد و در مسیر تفکر ایرانی موثر بوده است و نوشته های شیخ محمد خیابانی و کسروی و ارانی و دیگران.
آنچه که از آثار متفکران ایرانی از زرتشت تا ارانی نام بردیم تنها گوشه ای از این آثار است. شاید روزی برسد که کلیات آثار این مولفین به تفصیل یا تلخیص به فارسی ترجمه و در مجلدات منظم با شروح و حواشی لازمه طبع شود و مسیر تکامل مقولات، احکام و جریانات فکری در فلسفه ایرانی روشن تر از آن شود که اکنون چنان است.
دسته سوم: آثار ادبی ـ فلسفی که به نظم یا نثر در زبان پارسی نگاشته شده و متضمن مسائل عرفانی یا حکمت عملی (سیاست، اخلاق و غیره) است مانند منظومه های عرفانی عطار و سنایی و مولوی و شبستری و رباعیات و غزلیات فلسفی و آزاد اندیشانه خیام و حافظ و آثاری که متضمن مسائل سیاسی و اجتماعی و اخلاقی است مانند مرزبان نامه و قابوس نامه و سیاست نامه و نوشته های منظوم و منثور شیخ مصلح الدین سعدی و نوشته های انتقادی عبید زاکانی. به همین ترتیب در منظومه های گران قدر فردوسی و نظامی و افکار فلسفی فراوانی بیان شده است. و نیز روشن است که در کتب مؤلفانی مانند طبری، مسعودی، ثعالبی، ابن ندیم، یعقوبی، تاریخ های بیهقی، بلعمی، چهار مقاله عروضی، سیاست نامه، قابوس نامه، روضه الصفا، حبیب السیر، عالم آراء، ناسخ التواریخ، و غیره نیز می توان اطلاعات فراوانی درباره حیات معنوی در ایران بدست آورد.
گروه دوم: آنچه که در قرون وسطی مولفین عرب و ایرانی نگاشته اند
تعداد کتبی که مولفین عرب و ایرانی در قرون وسطی درباره فرهنگ ایران نگاشته اند و در خورد مراجعه است اندک نیست. علاوه بر تاریخ فلسفه و ایده ئولوژی، آثار متعددی درباره تاریخ سیاسی و جغرافیا و ادب و علوم در دوران پس از اسلام نگاشته شده که مطالعه آن ها برای روشن کردن مختصات عصر ضروریست. منظور ما در این جا همه کتب نیست. منظور آن دسته از کتب محدودی است که به طور اخص درباره فلاسفه و جریانات اید ئولوژیک به ویژه بین قرن های چهارم تا ششم هجری از جانب عده ای از مولفین عرب و ایرانی تالیف شده و مهم ترین و مفید ترین آن ها که متأسفانه به جز یکی همه به عربی است عبارت است از: «صوان الحکمه» ابوسلیمان منطقی سجستانی و «تتمه صوان الحکمه» (موسوم به « دره الاخبار و لمعه الانوار») به فارسی تألیف علی بن زید بیهقی و «مقابسات» تألیف ابوحیان توحیدی شاگرد ابوسلیمان منطقی و از نویسندگان فصیح و تیز هوش عرب و «اخبا العلماء باخبار الحکماء» تألیف وزیر جمال الدین ابوالحسن بن القاضی الاشرف معروف به قفطی ( از مردم شهر قفط از شهرهای مصر) و « تاریخ الحکماء» تألیف شهرزوری و «عیون الانباء فی طبقات الاطباء» تألیف ابن ابی اصیبعه و « ملل و نحل» شهرستانی و «الفرق بین الفرق» ابو منصور اشعری بغدادی و «الخطط المقریزیه» تألیف تقی الدین احمدبن علی بن عبدالقادر محمد معروف به مقریزی ( از مردم شهر مقارزه واقع در بعلبک ) و «الفهرست» تألیف ابوالفرج محمد بن اسحق بن ندیم الوراق و «وفیات الاعیان» تألیف ابن خلکان و «معجم الادباء» تألیف یاقوت حموی و«الانساب» تألیف تاج الاسلام قاضی ابو سعید محمد سمعانی و «مروج الذهب» و « التنبیه و الاشراف» مسعودی و غیره.
همه این کتب در تاریخ فلسفه نیست و برخی از آن ها تنها بنا به علل و مناسباتی متضمن نام فلاسفه و آثار آن هاست ولی همه این کتب را باید جزء منابع ضرور تحقیق در تاریخ تفکر فلسفی و اجتماعی به ویژه در دوران پس از اسلام شمرد. باید دانست که حتی مولفین کتبی که صرفا قصد بیان تاریخ فلسفه داشته اند غالبا به ذکر شرح زندگی (آن هم مجمل و گاه مغلوط) و بیان برخی سخنان حکیمانه و شمارش بعضی آثار اکتفا ورزیده اند ولی به هر جهت این آثار به علت قرب زمانی متضمن یک رشته اطلاعات درباره فلاسفه پس از اسلام است که پژوهنده مجهز به اسلوب صحیح تحقیق می تواند از آن اطلاعات، به موقع و به جای خود استفاده های فراوان ببرد. بسیار به جا خواهد بود اگر ملخصی از این کتب یا منتخباتی از آنچه که برای ایرانیان ضروریست به پارسی ترجمه می گردید تا کار پژوهندگانی که عربی نمی دانند تسهیل می شد.
گروه سوم: آنچه که مولفین باختری درباره فلسفه ایران نوشته اند
در این جا منظور نگارنده از تألیفات مولفین باختری درباره فلسفه ما کلیه آثاری نیست که در قرون وسطی و جدیده در ترجمه و تشریح و تبیین آثار فلاسفه و علماء ما به ویژه فارابی، ابن سینا، رازی، بیرونی، غزالی و دیگران نوشته شده است زیرا تعداد این کتب که بسیاری از آن ها به زبان لاتین است از صدها متجاوز است و نیز منظور، رسالات و مقالاتی نیست که در زمینه فلسفه ایران در اروپا و امریکا به طبع رسیده و در میان آن ها گاه پژوهش های عمیقی وجود دارد، بلکه منظور یک سلسله آثار اساسی محققین اروپایی است که طی آن ها کوشش شده است فلسفه و تفکر اجتماعی ایران در یکی یا همه ادوار، در وجود یک یا چند تن از نمایندگانش تشریح شود. این آثار را می توان جزء کتبی دانست که پژوهنده باید ضرورتا بدان ها مراجعه نماید. از میان آن ها بدون رعایت نظم خاص و بر حسب مثال برخی را ذکر می کنیم. از آن جمله است کتاب ذی قیمت « تاریخ فلسفه در اسلام» تألیف دبر [1] که زمانی آن را آقای عباس شوقی به فارسی ترجمه کرد ولی بهتر است ترجمه این کتاب تجدید شود. و کتاب « فلسفه در اسلام» تألیف هرتن[2] و کتاب « الغزالی» و دیگر آثار تحقیقی بارون کاررادوو[3] یکی از پژوهندگان مطلع و دقیق فرانسوی در رشته فلسفه شرق و نیز کلیه تألیفات مادام گواشن [4] مانند «ماهیت و وجود» و «فرهنگ فلسفی ابن سینا» و غیره که در ردیف بهترین و دقیق ترین آثار تحقیقی درباره فلسفه ابن سیناست و آثار متعدد دلیسی الیری [5] مولف تحقیقات پر ارزشی درباره فلسفه و کلام کشورهای خلافت و تأثیر علوم یونانی در این فلسفه و مقام تفکر فلسفی «عرب» در تاریخ که یکی از آثار را آقای احمد آرام به نام «انتقال علوم یونانی به عالم اسلامی» ترجمه کرده است، و تألیفات کریمسکی [6] و هارولد نیکلسن و هانری کربن درباره تصوف ( و از آن جمله حکمت اشراق سهروردی و عرفان جلال الدین مولوی) و نوشته های ارنست رنان [7] درباره فلسفه ابن رشد (اوروئیسم) و تحقیقات گلد تسیهر [8] درباره اسلام و صوفیگری و فلسفه غزالی و پژوهش های کمن [9] و آرتور کریستنسن دانمارکی و اتاکارکلیما درباره مانیگری و مزدکی گری و آثار مریس بوژ[10] درباره فلسفه ابن رشد و غزالی و کتاب مولف معاصر آلمان هرمان لی [11] درباره تاریخ ماتریالیسم در قرون وسطی و نیز پژوهش هایلوی ماسینسون [12] و ماکسیم ردنسن [13] درباره جریانات ایده ئولوژیک قرون وسطایی ما و غیره و غیره. در ردیف منابعی که در آن اطلاعات وسیع درباره آثار و مواضع فلسفه ما ذکر شده است باید از دائره المعارف دو جلدی«اسلامی» اثر کرائوس[14] و پینه [15] و کتاب «مدخل کتاب شناسی برای بررسی فلسفه عرب»[16] اثر بخنسکی [17] چاپ برن سال 1948 و «کتاب شناسی مختصر درباره فلسفه عرب در جهان»[18] و کتاب « آثار مربوط به فلسفه عرب منتشره در باختر مسیحی از 1810 تا 1885 » نام برد.[19]
در اتحاد شوروی که در آن برخی از جمهوری ها مانند جمهوری های شوروی آذربایجان و تاجیکستان و ازبکستان از شرکاء این یا آن بخش از ارثیه فرهنگی مشترک با ما در این یا آن دوران از تاریخ اند تلاش وسیعی برای تنظیم این فرهنگ در کار انجام گرفتن است و درباره اوستای زرتشت و ابن سینا و بهمنیار و ناصر خسرو و نظامی و بسیاری آثار و رجال دیگر پژوهش های با ارزش انجام گرفته است و از آن جمله و به ویژه باید از کتاب پروفسور ماکوولسکی درباره «اوستا» و کتاب کوچک ولی با ارزش دانشمند جوان اندره برتلس درباره ناصر خسرو و آثار محققانه پروفسور پیگولوسکایا، دیاکونوف، پطروشوسکی، براگینسکی، زاخودر و دیگران نام برد. تحقیقات دانشمندان ارمنی و گرجی نیز تا حد معتنابهی به روشن کردن بخش هایی از حیات ایده ئولوژیک جامعه ما کمک می کند.
گروه چهارم : آنچه مولفین معاصر ایران و عرب نوشته اند
در کشور ما و همچنین در کشورهای عربی (به ویژه مصر و سوریه و عراق) نیز پژوهندگان به تدوین و تنظیم آثار فلسفی همت گماشته اند. متون انتقادی نشر می یابد، ویژه نامه ها، مقالات و رسالات تحقیقی درباره اشخاص و جریانات فکری نوشته می شود.
مولفین عرب برای انتشار تاریخ های جامع فلسفه نیز کوشیده اند. از میان مولفین معاصر عرب به عنوان مثال می توان از محمد لطفی جمعه مصنف «تاریخ فلاسفه الاسلام فی المشرق و المغرب» و ابراهیم حسن مصنف «تاریخ الاسلام السیاسی و الدینی و الثقافی و الاجتماعی» و دکتر احمد امین مصنف «ضحی الاسلام و فجر الاسلام» و «بندلی جوزی» مولف کتاب «من تاریخ الحرکات الفکریه فی الاسلام» و جمیل صلیبا مولف آثاری درباره ابن سینا و دکتر طه حسین و جرجی زیدان که درباره جریانات ایده ئولوژیک تألیفاتی دارند نام برد. مولفین ایرانی مانند پورداود (حواشی گات ها و یشت ها)، قزوینی (بیست مقاله درباره صوان الحکمه)، همایی (غزالی نامه) ، دکتر گوهرین(حجه الحق ابوعلی سینا)، دکتر غنی (تاریخ تصوف)، دکتر صفا( تاریخ علوم عقلی)، مدرسی چهار دهی (تاریخ فلسفه در اسلام)، دکتر سید حسن نصر (نظر متفکران ایرانی درباره طبیعت)، فروزانفر (درباره تحلیل و نقد عطار و یک رشته کتب درباره مولوی)، مشکوه الدینی(نظری به فلسفه صدرالدین شیرازی)، مهدی قمشه ای (حکمت الهی عام و خاص)، سید احمد صفایی( علم کلام)، مدرس رضوی ( خواجه نصیر الدین طوسی) ، دکتر نجم آبادی ( مولفات و مصنفات رازی) ، دکتر سید جعفر سجادی (فرهنگ علوم عقلی)، دکتر احمد علی رجایی( فرهنگ مصطلحات صوفیه در دیوان حافظ) یک رشته آثار درباره سیر جهان بینی ها در ایران ایجاد کرده اند. علاوه بر نام بردگان عده ای از پژوهندگان معاصر کشور ما مانند دکتر ارانی، دهخدا، دکتر سیاسی، فروزانفر، دکتر محمود هومن، دکتر صدیق، صادق هدایت، فاضل تونی، محمد شاهوردی، دکتر صدیقی، فروغی، اکبر دانا سرشت، احمد کسروی، منوچهر بزرگمهر، عبدالحسین زرین کوب، محمد تقی دانش پژوه، راشد، دشتی و جمعی دیگر در یک رشته کتب و مقالات، مسائل مربوط به تاریخ تفکر فلسفی و جریانات فکری در ایران را مطرح کرده اند و مطالب جالب و ذی قیمت فراوانی بیان داشته اند. به علاوه به مناسبت هزاره ابن سینا و هفتصدمین سال خواجه نصیر جشن نامه ها و یادنامه هایی نشر یافته است. ذکر این فهرست های بسیار بسیار ناقص و کاملا نامنظم از منابع چهارگانه پژوهش فلسفه ایران تنها برای آن است که محققین تصوری از پهنه تحقیق داشته باشند و به ویژه آن که در این عرصه برای نخستین بار گام می گذارد بداند که وی تنها با هضم عمیق بهترین دست آوردهای تعمیمی و تحلیلی دیگر پژوهندگان وبا اتکاء کامل به متون اصلی می تواند ادامه دهنده در خورد محققین پیش از خود باشد و کار را سهل نگیرد و از راه آسان نرود و به نتایج سطحی و شتاب زده دل خوش نشود.
ادامه دارد
