اندیشه دیالکتیکی

تضاد و نبرد ضدین در مزده یسنه

پژوهشی درباره هسته ها وعناصر دیالکتیک بدوی در اندیشه ایرانی

 

طرح مطلب

یکی ازآموزش های دیالکتیک عبارت است از توصیف جهان به مثابه عرصه نبرد ضدین: روینده و میرنده، نو و کهن، گذشته و آینده، مرگ و زندگی و غیره و غیره. همین نبرد متضادهاست که محرک انگیزه درونی حرکت و تغییر و سرچشمه جنبش تکاملی نسج هستی از ساده به بغرنج، از نازل به عالی است. درک این واقعیت مطلب تازه ای نیست. بشر از دیرباز وجود نبرد متضادها را در طبیعت و اجتماع می دیده و به اقتضای درجه و مقام تکامل فکری خود آن را بیان می کرده است. در دیالکتیک ساده لوحانه اولیه بشر اندیشه تضاد منعکس است. دیالکتیک ساده لوحانه یا ابتدایی یعنی چه؟ فردیدریش انگلس در اثر معروف خود موسوم به «آنتی دورینگ» دیاکلتیک ساده لوحانه ابتدایی را به نحو زیرین توصیف می کند:

         «هنگامی که طبیعت یا تاریخ بشر یا فعالیت روحی خودمان را از جهت فکری مورد بررسی قرار می دهیم در برابر ما ابتدا منظره درهم بافتگی بی پایان روابط و تأثیرات متقابل ظاهر می شود و در داخل این منظره هیچ چیز غیرمتحرک و غیرمتغیر نیست، همه  چیز در حرکت است، تغییر می کند، پدید می شود و نابود می گردد. (بدین سان ما در ابتدا منظره عالم را می بینیم که در آن اجزاء کمابیش به عرصه عقب می روند و ما بیش تر به حرکت، انتقال، روابط عطف توجه می کنیم تا به آنچه که حرکت می کند، انتقال می یابد، به هم مربوط می شود). این منظره ابتدایی ساده لوحانه ولی ماهیتا صحیح در جهان، ویژه فلاسفه یونان باستان بود و بدوا به وسیله هراکلیت آشکارا بیان شد. هراکلیت گفت همه چیز وجود دارد و در عین حال وجود ندارد، زیر همه چیز در جریان است، همه چیز دائما تغییر می پذیرد، همه چیز در پروسه دائمی ظهور و زوال است.[1] در مورد این تعریف عمیق انگلس از دیالکتیک ساده لوحانه ابتدایی باید دو نکته را افزود: نخست این که در دیالکتیک ساده لوحانه بدوی نه فقط منظره حرکت جاوید منعکس است بلکه منظره نبرد متضادها چنان که نمونه مزده یسنا و انواع جریانات دیگری که ذکر آن خواهد گذشت نشان می دهد نیز منعکس است. دوم این که تنها فلاسفه یونان باستان نبودند که به درک این منظره قادر شدند، فیلسوف مارکسیست معاصر هندی مونوریجن روی به حق متذکر می شود که: «بودا به مراتب قبل از هراکلیت شکل روشنی به دیالکتیک داد ».[2]

         به این نکته خود انگلس نیز بعدها در کتاب «دیالکتیک طبیعت» در مورد فلسفه بودایی که وی آن را «دیالکتیکی» می نامد نیز اشاره می کند. لذا بیان عمیق انگلس در مورد دیالکتیک ساده لوحانه اولیه با توجه به انواع نمونه های دیگر از تاریخ تفکر خلق های مشرق زمین محتوی وسیع تر و عمیق تری می یابد. تفکر دیالکتیکی اولیه چنان که انگلس متذکر می شود محتوی واقعی تفکر و تضاد را درک نمی کند زیرا هنوز به تجارب علمی دسترسی ندارد و هزاران راز وجود را نگشوده است. محتوی غالبا عبارت است از پندارها و تخیلات مذهبی و اساطیری و ساخته های تجریدی ذهن. ولی خود حرکت، انتقال، ارتباط، نبرد و تضاد را ادراک می کند و همه این ها را بر نسج افکار مذهبی و تخیلی خود انطباق می دهد. دیالکتیک ساده لوحانه اولیه با آن که بر سطح می غلطد و چیزی از عمق مضمون پروسه ها را خبر ندارد و از محتوی واقعی حرکت تکاملی بی خبر است، با این حال روابط متقابل اشیاء و پدیده ها را به درستی منعکس می کند و از اسلوب جامدی که منکر حرکت و تضاد و تکامل است گام ها پیش است.

 

1 ـ مزده یسنه و تضاد

کیش زرتشت یا مزده یسنه طی حیات طولانی خود تحولات درونی بسیاری را طی کرد. این سرنوشت همه مذاهب است. آن ها خود را در ظرف زمان می گنجانند. توضیح و تفسیر، قوانین و شرایع، آداب و رسوم خود را متناسب با عرف زمان دگرگونی می سازند. لذا نمی توان مزده یسنای مغان اولیه را که با دین مزدایی کهن آمیخته بود [3]  با «به دینی» موبدان دوران اخیر ساسانی یکی دانست.

هدف ما در مقاله غور در این مسئله که خود موضوعی جالب دقت است نیست زیرا در این باره در گفتار جداگانه ای سخن خواهیم گفت. ما در این جا مزده یسنه را به معنای اعم آن و در مقطع تاریخی آن به مثابه یک جهان بینی ایرانی مورد بررسی قرار می دهیم.

مزده یسنه در درجه اول یک مذهب است ولی هر مذهب یک جهان بینی است و به ویژه در جوامع باستانی خاور زمین هنوز جهان بینی فلسفی، مبری و معری از مذهب نمی توانست پدید شود. در آن هنگام که علم و فلسفه و دین از یکدیگر جدا نشده اند مذاهب به مثابه جهان بینی بغرنج و مرکبی هستند. لذا شگفت نیست اگر در بررسی تاریخ تفکر کلی، تفکر فلسفی ایرانی بررسی مزده یسنه یکی از فصول مهمه باشد. برخی در این جا شک می کنند:«آیا باید تاریخ مذاهب را با تاریخ فلسفه در هم آمیخت»، «آیا تاریخ جهان بینی ها و تاریخ فلسفه یکی است؟» مسلم است که نباید تاریخ مذاهب را با تاریخ فلسفه درآمیخت، نباید تاریخ جهان بینی ها را با تاریخ فلسفه یکی پنداشت ولی در بررسی منابع نخستین تفکر فلسفی ناچار به آن انواع جهان بینی هایی برخورد می کنیم که هنوز شکل مذهبی و اساطیری دارد و جهان شناسی خود را نه بر اساس استدلالات تعقلی و منطقی بلکه بر اساس ایجاد پیوندهای سحر آمیز غیر تعقلی و غیر منطقی عرضه می دارند. تاریخ فلسفه در خاور زمین (مصر، چین، هند، ایران، بین النهرین و غیره) به بررسی این نوع جهان بینی های مذهبی – اساطیری مجبور است. به همین جهت اندیشه نبرد و مبدا خیر و شر را می توان تنها یک تفکر ثنوی(دوآلیستی) صرفا مذهبی ندانست بلکه در این جا مظهری از درک بدوی اندیشه دیالکتیکی نبرد متضادها دید.

مزده یسنا که نقطه مقابل دیویسنه است آموزش خود را بر قبول نبرد دو عنصر متضاد اورمزد (آهورا مزدا) و اهریمن (انگرامایی نوئو) مبتنی ساخته است.[4] سراپای هستی ازاین نبرد که به پیروزی مبدأ خیر (اورمزد) ختم خواهد شد انباشته است. در یسنای 45 قطعه 2 بیان جالبی از این نبرد وجود دارد:

« من می خواهم سخن بدارم از آن دو گوهری که در آغاز زندگی وجود داشتند، از آنچه که آن گوهر خِرَد و آرزو و گفتار و کردار و زندگی و روان ما با هم بیگانه و یکسان نیست.»

موافق اساطیر مزده یسنه در آغاز دو گوهر از هم جدا بودند و سپس اهریمن، هستی را که بر روشنی و هماهنگی استوار بود بیالود و دوران اختلاط دو مبدأ (گومیزشن) رسید و سرانجام بار دیگر مبدأ خیر از آلایش شر رها می شود و بار دیگر نور و هماهنگی خرد و مهر ظفر خواهد یافت. بر اساس این اختلاط و آمیزش، هستی نسج در هم پیچیده ای از مقولات و عناصر متضاد است. ثنویت متضاد زرتشتی را می توان از بررسی مقولات زیرین که نقطه مقابل هم یا به اصطلاح « همستار» و متضاد یکدیگرند درک کرد :

                   مبدأ خیر                                     مبدأ شر

                   اورمزد                                      اهریمن

                   بهمن                                         اکامانه (اکامنه)

                   اردیبهشت                                   ایندرا

                   شهریور                                     ساروا

                   سپندارمذ                                     نائونگ سی تیا

                   خرداد                                        تائوروی

                   مرداد                                         زایی ریش

                   سروش                                      ائشمه ( خشم )

 

در مزده یسنا مبادی تضاد از جهان طبیعت به اجتماع و روحیات انسانی نیز بسط داده می شود. در تعالیم اخلاقی زرتشتی نیز تقابل و تضاد دو رشته اخلاقیات تصریح می گردد به نحو زیرین :

                   هومت (پندار نیک )                       دوش مت ( پندار بد)

                   هوخت ( گفتار نیک )                     دوژخت ( گفتار بد )

                   هوشت ( کردار نیک )                             دوژورشت ( کردار بد)

الهیات مزده یسنا در دوران های اشکانی و به ویژه ساسانی در قبال فشار مسیحیت و دین یهود و به قصد تحکیم موقع خود از قبول ثنویت مطلق تن باز می زد و می کوشید تا ثابت کند که مزده یسنا کیش وحدانی است نه ثنوی. در واقع تعالیم مزده یسنی اورمزد واهریمن را دو عنصر همسنگ نمی شمرد. از آن گذشته کوشش هایی بوده است که در مفهوم عام تری دو مبدأ متضاد مستحیل شود. برخی از الهیون باستانی مفهوم «تواشه» (مکان) و برخی مفهوم «زروان» یا زمان را به مثابه بستر حل دو عنصر متضاد مطرح ساختند. s

در جریانات الحاد آمیزی که از کیش زرتشتی منشعب شد به ویژه دو جریان عمده (الحاد مانوی و الحاد مزدکی) اندیشه نبرد یزدان واهریمن، نور و ظلمت به مثابه اندیشه مرکزی حفظ شده است.

         الحاد مانوی مخلوط درهم و برهمی از انواع جریانات فکری زمان بود، زیرا بنیادگذار این مانوی با آن جنبه عمیقا عرفانی و مرتاضانه و بدبینانه خود مسئله نبرد متضادها را به نحوی ویژه خود مطرح می کند. به نظر مانی از ستیزه بین نور و ظلمت جهان پدید     می آید. روان نورانی است ولی تن ظلمانی. ارواح که از نورند در کالبد ظلمانی زندانی اند و پس از مرگ از این قفس رها شده به سوی خورشید صعود می کنند. با آن که سر انجام حکومت جاودانی نور برقرار می شود ولی در حال حاضر ظلمت است که مسلط است، لذا جهان عرصه رنج و بی داد است. Ñ

         در جهان شناسی مانوی نیز تقسیم مقولات مختلف طبیعی و روحی بر پایه مبادی متضاد انجام می گیرد. مثلا از جمله از مبدأ ظلمت، آتش مخرب، بادِ مهلک و آبِ گل آلود حاصل می شود ولی از مبدأ نور چند فیض بر می خیزد که عبارت است از ادراک، عقل، تأمل و اراده. البته این منظره سازی خیال آمیز از جهان دارای هیچ  گونه محتوی جدی نیست ولی حاکی از این حقیقت است که جهان شناسی مانوی نیز مانند جهان شناسی زرتشتی نسج هستی را از تار و پود نور و ظلمت، یزدان و اهریمن، خیر و شر بافته می شمرد.

اما در الحاد انقلابی مزدک که در دوران سلطنت قباد ساسانی پدید شد و متوجه نبرد بر ضد اشرافیت و مذهب مسلط بود رابطه نور و ظلمت به نحو دیگری است. à نور و روشنی در نزد مزدک مبدأ آگاه و با اراده است. غلبه اش حتمی و قانونی و عادلانه است ولی ظلمت، خود محصول اتفاق و کور و ناآگاه است و سرانجام نمی تواند کاری از پیش ببرد. حرکت نور ارادی و حرکت ظلمت غیر ارادی است. آمیزش این دو مبدأ و پیدایش جهان مادی امری تصادفی است. نور هم اکنون بر ظلمت مسلط است ولی استیلای نور کامل نیست. در آمیختگی ذرات نور و ذرات ظلمت کماکان ادامه دارد و هدف هر مزدکی باید رهاندن ذرات نور از چنگ ذرات ظلمت و تأمین غلبه کامل و قطعی نور باشد. بدین سان مزدک بر خلاف مانی که نور را در چنگ ظلمت اسیر می بیند با چهره امیدوار و خندان یک انقلابی بی باک به غلبه عنصری نور باور دارد و تأمین نجات و تسلط قطعی آن را وظیفه خود می شمرد.

مقصد از ذکر آنچه که گذشت بیان معتقدات جریانات مختلف مزده یسنا و الحادهای منشعبه از آن نیست، بلکه تصریح این نکته است که مسئله تقابل دو مبدأ متضاد (خیر و شر، نور و ظلمت، یزدان و اهریمن) مسئله مرکزی و روح تعالیم مزده یسناست. البته این شیوه «همستاری»· تفکر، با شیوه دیالکتیکی یکی نیست. در دیالکتیک مسئله تضاد و نبرد و وحدت آن ها با محتوی دیگری مطرح است ولی این شیوه همستاری را به حق می توان شکل بدوی تضاد دیالکتیکی دانست.

پیدایش اندیشه نبرد اورمزد و اهریمن، نور و ظلمت، خیر و شر، هماهنگی و آشوب، مهر و خشم در مزده یسنا دارای دو ریشه است:

نخست ریشه اجتماعی آن و انعکاس نبرد قبایل زراعت پیشه و طوایف بیابان گرد شبان است که مضمون عمده تاریخ دوران پیدایش مزده یسناست. نام بسیای از خدایان این طوایف بیابان گرد در مزده یسنا به نام مقولات ظلمانی و اهریمنی مبدل شده است.

دوم ریشه طبیعی و آن انعکاس تضادی است که در پدیده های طبیعی به ویژه در سامان عبوس خاور زمین مشهود است. سرما و گرما، خشک سالی و فراوانی، اراضی حاصل خیز و بیابان های شوره زار، شب و روز، طوفان و آرامش و دیگر پدیده های متضاد طبیعی، اندیشه تضاد را در ذهن پژوهنده انسانی منعکس می کند.

 

2 ـ اندیشه تضاد در مذاهب و جریانات فکری دیگر باستان

در نزد قبایل آزتک ـ این انعکاس مقولات متضاد طبیعت و زندگی به شکل مذهبی و اساطیری، به شکل فوق العاده بدوی در نزد ملل و قبایل دیگر نیز دیده شده است. آزتک ها در مکزیک در آستانه آمدن اسپانیولی ها نظرات مذهبی بسیار همانندی با مزده یسنا داشتند.

در کتاب « آزتک های مکزیک » در این باره چنین  ذکر شده است:

         «به نظر آزتک ها نبرد دائمی سمبولیک بین نور و ظلمت، سرما و گرما، شمال و جنوب، غروب و طلوع آفتاب جریان داشت. حتی ستارگان را به شرقی و غربی تقسیم می کردند.*

         در میان آزتک ها جنگی تن به تن مانند جنگ گلادیاتورهای رومی انجام می گرفت. مولف کتاب مورد بحث درباره این جنگ می نویسد:

         « جنگ گلادیاتورها که غالبا به مرگ منجر می شود این ایده (یعنی ایده نبرد دو عنصر متضاد را ـ ا.ط) در آداب و رسوم مربوط به خود منعکس می کند. مهم ترین جنگاوران مانند شوالیه های عقاب هوئیت تسی لوپچ تلی و شوالیه های ئوتسه لتا تتس کات لی پکا à نبرد بین شب و روز را منعکس می کردند. این جنگ مقدس از مراسم و فلسفه مذهبی آزتک ها اشباع است. ¨

         در فلسفه باستانی چین ـ م. گرانه در کتاب «تفکر چینی»  ذکر می کند که در فلسفه باستانیِ چین هستی را مرکب از دو عنصر متضاد «یان» و «این» می دانستند. یان و این مانند اورمزد و اهریمن منشأ دو رشته مقولات متضاد بودند به شکل زیرین:

                            یان                                  این

                            نر                                   ماده

                            نورانی                             ظلمانی

                            گرم                                 سرد

                            خشک                              تر

                            سخت                               نرم

                            فعال ( آکتیف)                     منفعل(پاسیف)

 

آسمان و زمین هم یان و این هستند. اعداد طاق آسمان به آسمان تعلق دارد و اعداد جفت به زمین °.

         رابطه و تناسب این دو عنصر متضاد و غلبه و ظفر یکی بر دیگری که در مزده یسنا مطرح است در فلسفه باستانی چین نیز به شکل ویژه خود مطرح می شود. در مزده یسنا برخی از مفسرین مذهبی کوشیدند تا اهریمن را فقط در برابر سپنتامینو که یکی از صفحات اورمزد است قرار دهند و اورمزد را مظهر یگانه و عالی تر معرفی نمایند. فونگ یولان مولف چینی در کتاب خود موسوم به «تاریخ فلسفه چین» درباره رابطه دو عنصر متضاد این و یان چنین می نویسد:

         «سیر آسمان چنان است که دو عنصر متضاد در عین حال پدید نمی شوند. لذا  دارای وحدت است. یگانه است نه دو گانه. چنین است سیر آسمان وقتی یکی از دو عنصر متضاد این و یان بسط یابد، آن دیگری کاهش می پذیرد. وقتی یکی در چپ است، آن دیگری در راست است. بهاران هر دو این عنصرها به سوی جنوب می روند، پاییز شمال. تابستان در برابر یکدیگرند، زمستان در پشت یکدیگر. در کنار هم روانند ولی نه در راه هم. با هم برخورد می کنند و هر یک به نوبت حکم می رانند. چنین است قانون ونظام آن ها.*

         چنان که ملاحظه می شود چینی ها نبرد دو عنصر متضاد را با ترتیب آرام تری از جنگ پر شور و شغب اهریمن علیه اورمزد در نظر می گرفتند و جنبه تجریدی و فلسفی تفکر چینی بیش تر است. «این» و «یان» دو مظهر پاک و ریمن نیستند و از دو مبدأ خیر و شر خبر نمی دهند، به طور ساده دو عنصر متضادند.

         در فلسفه هند- چنان که قبلا نیز متعرض شده ایم "روی" در کتاب تاریخ فلسفه هند وجود تفکر دیالکتیکی را در هند باستان تصریح می کند. "روی" در کتاب خود «تاریخ فلسفه هند» چنین می نویسد:

         «در فلسفه هند نام دیالکتیک «کاشانی کاوادا» است... احکام اساسی ماتریالیسم دیالکتیک را در تعالیم «سارواس تیوادی» می یابیم... در آموزش «بروز احساس» اشتراط و پیوند متقابل اشیاء مورد تصدیق قرار می گیرد، نیز در این آموزش به حرکت ذاتی و جنبش خود به خودی اشیاء ابراز اعتقاد می شود و طرفداران این مکتب بر آنند که پروسه تبدیل اشیاء نه تنها مایه رشد کمی آن هاست، بلکه در نتیجه تغییرات، تحول کیفی نیز رخ می دهد و کیفیت های نوینی پدید می گردند. و نیز طرفداران مکتب سارواس تیوادی بر آنند که تکامل، پیوسته زاده تضاد است و از طریق رابطه و تأثیر موقت متضادها انجام می گیرد».

         این بیان "روی" حاکی از تکامل قابل توجه اندیشه دیالکتیکی در نزد هندیان باستان است و اگر منظره چنین باشد که "روی" وصف می کند هسته ها و عناصر دیالکتیک در فلسفه هندی به حد تکاملی بیش تری از ایران و چین و حتی یونان رسیده بود.·

         در فلسفه یونان ـ هراکلیت «فیلسوف گریان» در قطعات (فراگمنت ها) که از خود باقی گذاشته جهان را عرصه نبرد متضاد و پدیده های هستی را مظهر وحدت متضادها معرفی می کند. این سئوال پیش می آید: آیا هراکلیت از فلسفه باستانی چین و هند و ایران در این زمینه الهامی گرفته است ؟ کاملا محتمل است زیرا:

         اولا عده کثیری از پژوهندگان متوجه شباهت فراوان آموزش نخستین فلاسفه یونان و متفکران هند و مصر و چین و ایران و بابل شده اند. "بید" هم در کتاب «علم و تمدن در چین» از قول فونگ یولان مورخ سابق الذکر تاریخ فلسفه چین می گوید آموزش اعداد (تئوری نومه رولوژینک) فیثاغورث چنان شباهتی با آموزش این ـ یان دارد که مایه حیرت است ؟¨

         ثانیا: لاسال در کتابی که به نام هراکلیت نوشته به سفر او به ایران و استفاضه او از فلسفه مغان اشاره می کند. این که هراکلیت مبدأ اشیاء را آتش دانسته است شاید ملهم از قدسی است که در مزده یسنا و در مذهب قدیم آریایی برای آتش قائل بودند.à

         ثالثا: پلوتارخ مورخ معروف یونانی به سفر عده ای از فلاسفه یونان به خاور زمین اشاره می کند.

         از آن جمله در آثار پلوتارخ و دیگر مورخین رومی و یونانی مسافرت طالس به مصر و فیثاغورث به مصر و ایران و ذیمقراطیس به بابل تصریح شده است.

         رابعا: توازی عجیبی است که بین طرز تفکر و حتی نحوه بیان هراکلیت با برخی از فلاسفه باستانی خاور زمین وجوددارد. ئی.ر. هیوگ در کتاب «فلسفه چین در عصر کلاسیک» از خوئه ی – شی متفکر چینی یاد می کند.Ñ

«آسمان و زمین همانند یکدیگر پستند و کوه ها و مرداب ها همانند یکدیگر هموارند. آفتاب در یک روز غروب می کند و هر موجود به هنگام زایش می میرد ».

         ج. تامسن در کتاب «بررسی جامعه باستانی یونان» از قول هراکلیت فیلسوف یونانی فراگمنت زیرین را به عنوان همانندی برای گفتار فوق نقل می کند:

         «در وجود ما، هم مرده هست و هم زنده، هم بیدار است و هم خفته، هم پیر است و هم جوان، زیرا این که دگر شود بدان مبدل می شود و آن که دگر شود بدین مبدل می گردد. در این رودخانه دوبار وارد نمی شویم. هستیم و نیستیم.»

قرائن نیرومند فوق نشان می دهد که بر خلاف دعوی کسانی که فرهنگ اروپا را قائم به ذات و مخلوق مبتکرانه ذهن خود اروپاییان می دانند منابع الهام نخستین فلاسفه یونان را باید در خاور زمین جست. این خود بحثی است جداگانه. آنچه از این بحث برای ما جالب است آن است که در دیالکتیک هراکلیت به احتمال جدی تعالیم مزده یسنا بی سهم نیست.·

 

3 ـ نتیجه

         بررسی اجمالی فوق که بی شک باید با بررسی های عمیق و همه جانبه دیگر تکمیل شود این دعوی ما را آغاز مقال ثابت می کند که اولا در دیالکتیک ساده لوحانه ابتدایی علاوه بر اندیشه حرکت و پیوند، اندیشه تضاد و نبرد متضادها نیز به نحو وسیعی مطرح بوده. ثانیا نه تنها یونانیان بلکه ایرانیان، هندیان، چینی ها و اقوام دیگر نیز این اندیشه را گاه در سیستم های مذهبی و گاه فلسفی منعکس کرده اند. ثالثا آموزش زرتشت و الحادهای منشعب از آن از این اندیشه سرشار است و بدون شک توجه عمیق مولوی به نبرد متضادها دارای سنت ایرانی است. رابعا احتمال جدی وجود دارد که اندیشه دودآلود و ابتدایی دیالکتیک ایرانی با همان قشر مذهبی و اساطیریش یکی از منابع عمده الهام نخستین دیالکتیسین های یونان باستان و از آن جمله هراکلیت بوده است. تمام این نکات از جهت بررسی تاریخ مشخص منطق دیاکلتیک دارای اهمیت جدی است. *

 

 

 ادامه دارد

 

 

---