برخی بررسی ها... احسان طبری - 100 "طالب اوف" برجسته ترین متفکر انقلاب مشروطه
|
فصل سی و نهم
«باری باید ایستاد، یا کار را ساخت، یا شهید راه وطن شد. در کارهای خطیر از این دو، یکی ناگزیر است».
از نامه طالبوف به میرزا ابوالقاسم آذر مرتضوی
عبدالرحیم طالبوف تبریزی، دوران زندگی و اندیشه وی
روشنگران انقلابی بورژوازی ایران
در این نوشته نگارنده لفظ روشنگر را برای واژه آلمانی Aufklärer و روسیTTpocbete لفظ روشنگری را برای واژه در نظر گرفته است و برای این که معلوم شود از این الفاظ چه معنا و مضمونی در نظر است، مختصری توضیح ضرور است.
در آستانه انقلاب های بورژوازی در قرن های هفدهم و هجدهم در کشورهای اروپای غربی و آمریکا یک سلسله فیلسوفان و اندیشه ورانی ظهور کردند که به اصطلاح انگلس «سرها را برای انقلاب نوین روشن می ساختند». البته، این متفکران انقلابی چنین می پنداشتند که در راه ایجاد نظامی مبتنی بر عقل و عدالت مبارزه می کنند، ولی در واقع نظامی که از تلاش ها پدید آمد، نظام سرمایه داری بود. از آن زمره اند در قرن هفدهم در هلند آکستا، هوگو گروسیوس، باروخ اسپینوزا و در انگلستان فرانسیس بیکن، هایس، جان لاک؛ و در قرن هجدهم تلاند و کالینس و هارتلی و پریستلی و در فرانسه ولتر و روسو و منتسکیو و هلوسیوس و دیدرو، و در آلمان شلینگ و لسینگ و هردر و گوته و در آمریکا فرانکلین و جفرسون و امثال آن ها. جنبشی که این مردان متفکر به وجود آوردند، چون معطوف به دفاع از معارف و علم و تجدد بود و منجر به تاراندن ظلمات خرافات و جهل و رخنه فرو درک و دانایی گردید، جنبش «روشنگری» نام گرفت و خود این افراد را هم «روشنگران» نامیدند. جنبش روشنگری برای کلیه کشورهایی که در آستانه انقلاب بورژوازی قرار می گیرند، تیپیک و پدیده ای عام است، و پیدایش جنبش را باید از قوانین تکرار پذیر رشد نهضت انقلابی در کشورها دانست.
نگارنده متوجه است که لفظ روشنگر در ادبیات ما کمابیش به معنای دیگری (تقریبا به معنای توضیح دهنده) به کار رفته است. مثلا در این بیت زیبای مولوی:
گرچه تفسیر زبان روشنگر است لیک عشق بی زبان روشن تر است
با این حال، به واسطه قرابت کامل معنا و نیز به منظور استفاده وسیع تر از این ترکیب زیبا کاملا مجاز است که ما این لفظ را برای الفاظ اروپایی مذکور در فوق به کار ببریم و از این لحاظ فقر معادل مناسب را برطرف سازیم. البته، متفکران انقلابی ایران که نقش روشنگر را داشته اند مانند سید جمال الدین اسدآبادی، میرزا آقاخان کرمانی، میرزا عبدالرحیم طالبوف، پرنس ملکم خان ناظم الدوله، میرزا زین العابدین مراغه ای و غیره خود چنین عنوانی را بر خویش ننهاده اند و می شد آنان را بنا به برخی اصطلاحات رایج «متجددان» یا «معارف پروران» خواند، ولی الفاظ متجدد و معارف پرور رسا نیست و تمام معنای وسیع «روشنگر» را در بر نمی گیرد. هدف از این نوشته بررسی مختصر زندگی و اندیشه میرزا عبدالرحیم طالبوف یکی از برجسته ترین (و شاید برجسته ترین) روشنگر انقلاب مشروطه ایران است. در باره زندگی و افکار میرزا عبدالرحیم طالبوف در این اواخر تحقیقاتی انجام گرفته است که می توان به موارد زیر اشاره کرد: شرح مختصر زندگی او به قلم علامه فقید محمد قزوینی در وفیات معاصرین منتشره در مجله یادگار؛ شرح دیگر زندگی اش به قلم آقای ایرج افشار منتشره در مجله یغما و نیز شرحی از افکار فلسفی وی در جلد پنجم تاریخ فلسفه چاپ فرهنگستان علوم شوروی. ما در این نوشته از این منابع و منابع دیگر تاریخی که بدان اشاره خواهد شد، به ضمیمه نوشته های خود طالبوف برای معرفی این متفکر ارزنده ایرانی استفاده می کنیم.
دوران زندگی
طالبوف طی عمر طولانی خویش که به هشتاد بالغ شد (1250 – 1329) قمری موافق با (1831 – 1910 میلادی) دورانی را گذراند که باید آن را دوران رخنه فوق العاده بطئی ولی مستمر مناسبات سرمایه داری در اقتصاد فرتوت فئودالی ایران، دوران سلطه روز افزون استعمارطلبان اروپایی بر حیات اقتصادی، سیاسی و اجتماعی ما، دوران بحران عمیق رژیم مستبدانه سلطنتی و دوران بیداری مردم کشور از خواب دیرنده قرون وسطایی شمرد. انقلاب دوران سازی که در تمام مدت عمر طالبوف در بطون جامعه ما نضج یافت، در اواخر عمر او درگرفت و ضربت سنگین بر مقررات و نظامات سنتی پوسیده جامعه ایرانی وارد ساخت و آن را وارد مرحله تازه ای از رشد کرد. بدین سان، دوران تاریخی حیات طالبوف از جهت تکامل داخلی کشور دوران سرشار از حوادث مهم بود. با این حال، در صحنه جهانی نیز زندگی طالبوف با یک سلسله وقایع بسیار مهم که دارای اهمیت شگرف تاریخی است مواجه بود: مانند پیدایش مارکسیسم، انقلاب های بورژوا – دموکراتیک فرانسه و آلمان و ایتالیا، نخستین انقلاب رنجبری موسوم به کمون پاریس، انقلاب 1905 روسیه، پیدایش امپریالیسم، نضج و بسط نهضت کارگری و پیدایش حزب طراز نوین طبقه کارگر و آغاز نهضت های رهایی بخش ملی در یک سلسله از کشورهای مستعمره و وابسته و غیره و غیره. همه این وقایع عظیم داخلی و خارجی در آیینه تفکر طالبوف انعکاس یافتند و در روح او اثرات عمیق خود را باقی گذاشتند. طالبوف کوشید تا از دیدگاه اندیشه ها و اندیشه وران مترقی عصر این وقایع عظیم را درک و هضم کند و در این کوشش تا حدودی موفق بود. حاجی ملا عبدالرحیم طالبوف فرزند استاد طالبوف بن علی مراد نجار تبریزی است. وی در اوایل قرن نوزدهم در محله سرخاب تبریز پای به جهان گذاشت و در عنفوان شباب، یعنی در شانزده سالگی، به تفلیس رفت و در خدمت محمد علی خان شیبانی پیمانکار مشغول کار شد. تماس یک جوان پرشور آذربایجانی، که از خاندان تنگدست و زحمتکش برخاسته بود، با محیط اجتماعی آن روز روسیه و آشنایی تدریجی با جنبش انقلابی این کشور در تربیت روحی و عقلی طالبوف اثرات ژرفی باقی گذاشت. طالبوف در کشور اقامتگاه خویش شاهد تکامل سریع جنبش انقلابی مردم روسیه و پیدایش و قوام حزب سوسیال دموکرات کارگری روسیه بود و عمیقا تحت تاثیر تعالیم روشنگران انقلابی روس مانند گرتسن، بلینسکی، دابرولیوبف، چرنیشوسکی و متفکر بزرگ آذربایجان میرزا فتحعلی آخوندف قرار گرفت. به ویژه، باید نقش این متفکر را که آثارش به هر دو زبان فارسی و آذربایجانی برای طالبوف نزدیک و مفهوم بود، در تشکل جهان بینی طالبوف تایید نمود. طالبوف بخش عمده عمر خود را در تمیرخان شورا پایتخت داغستان گذراند و در این شهر با تمام قوا به مطالعه و تکمیل دانش خویش و به ویژه انتقال افکار روشنگرانه خود به زبان فارسی پرداخت. وی خود به اهمیت نقش خود خواه از جهت فکری و خواه از جهت آن که یکی از بانیان نثر ساده فارسی معاصر است، واقف بود و در این باره می نویسد: «از برکت کثرت مطالعه و زور مداومت، بعضی آثار مختصر به یادگار گذاشتم که اخلاف بنده تکمیل کرده [و] بنده را مهندس انشاء جدید بدانند». طالبوف آثار متعددی از کتب علمی و داستانی تالیف کرد مانند پندنامه مارکوس، نخبه سپهری، سفینه طالبی، کتاب فیزیک، رساله هیات، مسالک المحسنین، مسایل الحیات و غیره و غیره که بعضی از آن ها در ایام زندگی او در تفلیس یا اسلامبول با طبعی ممتاز به چاپ رسید و در ایران پخش شد و شهرت فراوان یافت و گاه ارتجاع را وادار به واکنش برای جلوگیری از پخش این آثار می نمود. طالبوف در پایان عمر و پس از موفقیت مشروطه طلبان و سقوط سلطنت مستبدانه محمد علی شاه از طرف مردم تبریز به عنوان وکیل دوره اول مجلس شورا انتخاب شد، ولی به عللی که چندان روشن نیست (و به احتمال قوی پیری و ضعف) از حضور در مجلس خودداری ورزید. بدین سان، ملت ایران و به ویژه مردم تبریز با انتخاب طالبوف به مساعی طولانیش در مورد تنویر افکار عمومی پاداش دادند. کارتویگ سفیر روس در ایران در همان ایام گزارشی به دولت متبوع خود فرستاد که در آن به انتخاب طالبوف اشاره شده است و از آن جا که به نظر می رسد پژوهندگان ایرانی زندگی طالبوف از این گزارش که متعلق به آرشیو وزارت خارجه روسیه تزاری است بی خبر باشند، ترجمه بخشی از آن را که در مطبوعات شوروی نشر یافته و به طالبوف مربوط می شود در ذیل می آوریم. «رابطه انقلابیون به ویژه در گیلان و آذربایجان با کمیته های قفقاز را باید امری مسلم دانست. بسیاری از شب نامه هایی که در این جا پخش می شود و پرچم هایی که با علامت عدالت، حریت، و مساوات است در مطبه انقلابی باطوم چاپ می گردد (نمونه این شب نامه ها ضمیمه است). وکلای تبریز از راه قفقاز به تهران عازم شدند و همه با نمایندگان افراد مترقی مسلمان برخورد کرده اند. بین منتخبین از آذربایجان یک نویسنده مسلمان لیبرال وجود دارد که تمیرخان شورا پایتخت داغستان را وطن دوم خود ساخته است. چنان که باید منتظر بود در نتیجه این روابط نزدیک، یک عده مبلغان سیاسی مسلمان آزموده از قفقاز به جانب ایران رهسپار گردیده اند». با آن که به قول کارتویگ طالبوف (نویسنده مسلمان لیبرال) پایتخت داغستان را وطن دوم خود ساخته بود، علاقه به ایران و تبریز دمی در قلبش کاهش نپذیرفته بود. وی در مقدمه جلد دوم سفینه طالبی چنین نوشته است: «من بنده که سال هاست از وطن دور افتاده ام، دست تقدیر عنان به سوی غربت معطوف داشته است، به اقتضای حب وطن (که خود از ایمان است) پیوسته به یاد آن مشعوف بوده ام». یا می گفته است: «بنده محب عالم و بعد از آن محب ایران و بعد از آن محب خاک پاک تبریز هستم. چه کنم حرف دیگر یاد نداد استادم». لینکشمارههایگذشته: 1 - http://www.rahetudeh.com/rahetude/2016/mars/544/tabari.ht 2 - http://www.rahetudeh.com/rahetude/2016/mars/545/tabari.ht 3 - http://www.rahetudeh.com/rahetude/2016/april/546/tabari.htm 4 - http://www.rahetudeh.com/rahetude/2016/april/547/tabari.htm 5 - http://www.rahetudeh.com/rahetude/2016/april/548/tabari.htm 6- http://www.rahetudeh.com/rahetude/2016/april/549/tabari.htm 7 - http://www.rahetudeh.com/rahetude/2016/may/550/tabari.htm 8 - http://www.rahetudeh.com/rahetude/2016/may/551/tabari.ht 9 - http://www.rahetudeh.com/rahetude/2016/may/552/tabari.htm 10 - http://www.rahetudeh.com/rahetude/2016/may/553/tabari.htm 11 - http://www.rahetudeh.com/rahetude/2016/jon/554/tabari.html 12 - http://www.rahetudeh.com/rahetude/2016/jon/555/tabari.html 13 - http://www.rahetudeh.com/rahetude/2016/jon/556/tabari.htm 14 - http://www.rahetudeh.com/rahetude/2016/jon/557/tabari.html 15- http://www.rahetudeh.com/rahetude/2016/jon/558/tabari.html 16 - http://www.rahetudeh.com/rahetude/2016/jolay/559/tabari.html 17 - http://www.rahetudeh.com/rahetude/2016/jolay/560/tabari.htm 18- http://www.rahetudeh.com/rahetude/2016/jolay/561/tabari.html 19 - http://www.rahetudeh.com/rahetude/2016/jolay/562/tabari.html 20- http://www.rahetudeh.com/rahetude/2016/jolay/563/tabari.html 21 - http://www.rahetudeh.com/rahetude/2016/agust/564/tabari.htm 22 - http://www.rahetudeh.com/rahetude/2016/agust/565/tabari.htm 23 http://www.rahetudeh.com/rahetude/2016/agust/566/tabari.htm 24 - http://www.rahetudeh.com/rahetude/2016/septamr/567/tabari.h 25 - http://www.rahetudeh.com/rahetude/2016/septamr/568/tabari.h 26 - http://www.rahetudeh.com/rahetude/2016/septamr/569/tabari.h 27 - http://www.rahetudeh.com/rahetude/2016/septamr/570/tabari.h 28 - http://www.rahetudeh.com/rahetude/2016/oktobr/571/tabari.ht 29 - http://www.rahetudeh.com/rahetude/2016/oktobr/572/tabari.ht 30 – http://www.rahetudeh.com/rahetude/2016/oktobr/573/tabari.ht 31- http://www.rahetudeh.com/rahetude/2016/novamr/575/tabari.ht 32- http://www.rahetudeh.com/rahetude/2016/novamr/576/tabari.ht 33 - http://www.rahetudeh.com/rahetude/2016/novamr/577/tabari.ht 34 - http://www.rahetudeh.com/rahetude/2016/desamr/tabari.html 35 - http://www.rahetudeh.com/rahetude/2016/desamr/579/tabari.ht 36 - http://www.rahetudeh.com/rahetude/2016/desamr/580/tabari.ht 37 - http://www.rahetudeh.com/rahetude/2016/desamr/581/tabary. 38 - http://www.rahetudeh.com/rahetude/2017/janvye/582/tabari. 39 - http://www.rahetudeh.com/rahetude/2017/janvye/583/tabari.ht 40 - http://www.rahetudeh.com/rahetude/2017/janvye/584/tabari.html 41- http://www.rahetudeh.com/rahetude/2017/janvye/585/tabari.html 42 - http://www.rahetudeh.com/rahetude/2017/janvye/586/tabari.html 43 - http://www.rahetudeh.com/rahetude/2017/febriye/587/tabari.htm 44 - http://www.rahetudeh.com/rahetude/2017/febriye/588/tabari.html 45 - http://www.rahetudeh.com/rahetude/2017/febriye/589/tabari.html 46- http://www.rahetudeh.com/rahetude/2017/febriye/590/tabari.html 47 - http://www.rahetudeh.com/rahetude/2017/merts/591/tabari.htm 48 - http://www.rahetudeh.com/rahetude/2017/janvye/586/tabari.ht 49 https://www.rahetudeh.com/rahetude/2017/april/593/tabari.htm 51- https://www.rahetudeh.com/rahetude/2017/april/595/tabari.htm 52 - https://www.rahetudeh.com/rahetude/2017/april/596/tabari.htm 53 - http://www.rahetudeh.com/rahetude/2017/may/597/tabari.html 54 - http://www.rahetudeh.com/rahetude/2017/may/598/tabari.html 55 - http://www.rahetudeh.com/rahetude/2017/may/599/tabari.html 56 - http://www.rahetudeh.com/rahetude/2017/may/600/tabari.html 57 - http://www.rahetudeh.com/rahetude/2017/jon/601/tabari.html 58 - https://www.rahetudeh.com/rahetude/2017/jon/602/tabari.html 59 - https://www.rahetudeh.com/rahetude/2017/jon/603/tabari.html 60 - http://www.rahetudeh.com/rahetude/2017/joan/604/tabari.htm 61 - http://www.rahetudeh.com/rahetude/2017/joan/605/tabari.html 62 - https://www.rahetudeh.com/rahetude/2017/joan/606/tabari.htm 63- https://www.rahetudeh.com/rahetude/2017/joan/607/tabari.htm 64 - https://www.rahetudeh.com/rahetude/2017/joan/608/tabari.htm 65 - http://www.rahetudeh.com/rahetude/2017/agust/609/tabari.htm 66 - https://www.rahetudeh.com/rahetude/2017/agust/610/tabari.html 67 - https://www.rahetudeh.com/rahetude/2017/agust/611/tabari.html 68 - https://www.rahetudeh.com/rahetude/2017/agust/612/tabari.html 69 - https://www.rahetudeh.com/rahetude/2017/agust/613/tabari.html 70 - www.rahetudeh.com/rahetude/2017/septamber/614/tabari.ht 71- https://www.rahetudeh.com/rahetude/2017/septamber/615/tabari.ht 72 - http://rahetudeh.com/rahetude/2017/septamber/616/tabari.html 73 http://rahetudeh.com/rahetude/2017/mehr/617/tabari.html 74 - http://rahetudeh.com/rahetude/2017/oktobr/618/tabari.html 75 - http://rahetudeh.com/rahetude/2017/oktobr/619/tabari.html 76- http://rahetudeh.com/rahetude/2017/oktobr/620/tabar 77 http://rahetudeh.com/rahetude/2017/oktobr/621/tabari.html 78- http://rahetudeh.com/rahetude/2017/novamr/622/tabari.htm 79 - http://www.rahetudeh.com/rahetude/2017/novamr/623/tabari.html 80 - http://www.rahetudeh.com/rahetude/2017/novamr/624/tabari.html 81 - http://www.rahetudeh.com/rahetude/2017/novamr/624/tabari.ht -82 https://www.rahetudeh.com/rahetude/2017/novamr/626/tabari.htm 83 - https://www.rahetudeh.com/rahetude/2017/desamr/627/tabari.html 84- http://www.rahetudeh.com/rahetude/2017/desamr/628/tabari.html 85 - https://www.rahetudeh.com/rahetude/2017/desamr/629/tabari.html 86 - https://www.rahetudeh.com/rahetude/2017/janvi2018/tabari.htm 87 - https://www.rahetudeh.com/rahetude/2017/janvi2018/631/tabari.html 88 - https://www.rahetudeh.com/rahetude/2018/janvie/632/tabari.htm 89 - https://www.rahetudeh.com/rahetude/2018/janvie/633/tabri.html 90 - https://www.rahetudeh.com/rahetude/2018/janvie/634/tabari.html 91 - https://www.rahetudeh.com/rahetude/2018/fbrie/635/tabari.html 92 - https://www.rahetudeh.com/rahetude/2018/fbrie/636/tabari.htm 93 - https://www.rahetudeh.com/rahetude/2018/fbrie/637/tabari.htm 94 - https://www.rahetudeh.com/rahetude/2018/fbrie/638/tabari.html 95 -https://www.rahetudeh.com/rahetude/2018/merts/639/tabari.html 96 - https://www.rahetudeh.com/rahetude/2018/merts/640/tabari.html 97 - https://www.rahetudeh.com/rahetude/2018/april/641/tabari.htm https://www.rahetudeh.com/rahetude/2018/april/642/tabari.htm 98 - http://www.rahetudeh.com/rahetude/2018/april/643/tabari.html 99
تلگرام راه توده:
تلگرام راه توده:
|
شماره 644 راه توده - 20 اردیبهشت ماه 1397