برخی بررسی ها.... احسان طبری(89 )

پرده ای که حافظ

از چهره ریاکاری

شیخان کنار می زند!

انتقاد از مذهب عصر

در جایی که شکاکیت حافظ و لاادریت او نصیب حکمت و عرفان می شود، طبیعی است که دامن مذاهب را نیز که قدرت اقناعی کمتر و دعاوی فزون تری دارند، باید بگیریم. در یک کلمه باید گفت حافظ به افسانه هایی که مذاهب می بافند باور ندارد. حافظ ریاکاری شیخان و زاهدان را به باد انتقاد می گیرد. آداب شریعت را تحقیر می کند، در روز رستاخیز و حکمت و عدل بالغه الهی بدان شکل که متکلمان و فقیهان عصر بیان می داشته اند سخت مردد است. بهشت و جهنم را نفی می کند. حافظ سماع وعظ را با نغمه رباب، و رندی را با صلاح و تقوی در خورد قیاس و نسبت نمی شمرد و معتقد است که در بهشت موعود نیز نظیر گلگشت مصلای زمینی را نمی توان یافت و او که می می خورد و رندی می کند، بر خلاف زاهدان سالوس با همه آشنایی و علاقه مندی به قرآن (که می توانست آن را با چهارده روایت از بر بخواند) آن را دام تزویر نمی سازد. پیران طریقت از قبله به خانه خمار روی آورده اند، زیرا از خرقه سالوس و کرامت آتش برخاسته و واعظان شحنه شناس و زاهد ظاهرپرست بیهوده به دردکشان از سر حقارت می نگرند، زیرا راز واقعیت و حقیقت در نزد آن هاست نه در نزد واعظان، هر چند این واعظان در عبارت پردازی صنعت بسیار می کنند. ما عجب و نماز را به زاهد وا می گذاریم و مستی و نیاز را خود بر می گزینیم تا عنایت خداوند به که باشد. مجلس وعظ دراز است و زمان فرصت می گذرد، پس باید به خمخانه رفت و شراب نوشید که همانندش در کوثر نیست. افسوس که «پیر گلرنگ» فرصت خبث نمی دهد تا شناعت های صوفیان ازرق پوش را بر ملا سازیم وگرنه دیگ سینه از حکایات بسیاری پرجوش است. درست گفت آن که گفت که باید این خرقه کبود زاهدی و صوفی گری را سوزاند، زیرا تا زاهد و واعظ و صوفی ریا می ورزند مسلمان نیستند. بگذار این ریاکاران دنیاپرست و ظاهربین، مهر ملک و شحنه را برگزینند، ما نیز مهر نگاری بر خواهیم گزید. آری بر پاکان روزه دار و دلق پوشان صومعه، خوردن سحور ارزانی باد، ولی ما به سراغ جام صبوح می رویم. حور و قصور بهشت را به آن ها وا می گذاریم، زیرا قصر ما شرابخانه ما و حور ما ترکان شیرازی ماست. بگذار آن ها راه بادیه بپیمایند، ما گرد بیت الحرام خم خواهیم پویید، زیرا اگر کسی در این جهان پیچاپیچ ما را از جهل رهانده باشد همان پیر خرابات است. طامات و شطح و تسبیح و طیلسان را در راه آهنگ چنگ و می و میگسار می گذاریم و «زهد گران» را در حلقه چمن به نسیم بهار می بخشیم و در باره احوال شیخ و قاضی و شرب الیهودشان گفتنی را نمی گوییم، زیرا از پرده دری پرهیز داریم. از بحث شافعی و اهل کلام و قیل و قال مدرسه می گریزیم و به خدمت معشوق و می می پردازیم. از آن جا که بهشت نقد را در این جهان خرم و زیبا می توان به دست آورد، دلیلی نیست که وعده فردای زاهد را باور کنیم.

من که امروزم بهشت نقد حاصل می شود

وعده فردای زاهد را چرا باور کنم؟

و چون از سایه سروهای زمینی برخورداریم اجباری نیست که به خاطر سایه، منت سدره آسمانی و طوبای بهشتی را بکشیم. پیر ما را نظری خطاپوش بود که گفت خطا بر قلم صنع نرفت والا جهان پر از نارسایی هاست و اینک باید به این «آمرزش نقد» دل بست که یاری چون حور و سرابی چون بهشت در اختیار ماست و به دنبال وعده های نسیه نرفت. در این سخنان حافظ نه تنها شک در دگم های مذهب می جوشد، بلکه تلالو یک عشق سوزان به زندگی و زیبایی های آن دیده می شود. این تشنه کام مفرح زندگی را با لذتی مسری می نوشد و از حیاتی که جز یک بار نصیب ما نیست قصد کام گرفتن دارد.

همچنان که گفتیم، حافظ در کنار این شک در دعاوی حکمت، عرفان و مذهب، خود دارای جهان بینی اثباتی معینی است و آن تفسیر خاصی است که به شیوه خراباتیان از برخی احکام عرفان و مکتب نوافلاطونی دارد. او مانند دیگر صوفیان خانقاهی برای خود نگزیده و، چنان که جامی تصریح می کند، دست ارادت به شیخی نداده است و مقامات و کرامات و شطحیات عارفان را به کناری می گذارد و تنها قبول دارد که در ازل پرتو حسنی بود، عشقی ظاهر شد، آدمیزاد طفیل این عشق شد و زندگی در مستی و بی خبری و پرستش خوشی ها و زیبایی های این جهان خود بهترین مظهر قبول مذهب عشق است.