برخی بررسی ها...

احسان طبری ( 91)

حافظ عاشق زندگی است

و گناه را توجیه مذهبی می کند!

فاتالیسم حافظ: اعتقاد به سرنوشت و قضا و قدر

انگیزه اساسی حافظ در پیش کشیدن فاتالیسم کوشش او برای پاسخ دادن به ملامت گران است که او را به رندی عیب و بدین سان اعتراض به علم غیب می کنند. حافظ استدلال می کند که این کار «بخود نیست». گاه حافظ رندی و خرابی را گناه بنده می داند (که شاید به تعریض و با قبول ظاهری احکام مذاهب)، ولی این خداوند است که با مشیت خویش او را بر آن واداشته است. انسان را طوطی صفت در پس آینه نگاه داشته اند و او تکرار کننده سخنانی است که «استاد ازل» می گوید. آدمی مانند خار یا گلی است که دست باغبان آن را می پرورد و می رویاند و خود او را در تعیین سرشت خویش اختیاری نبوده است. در کار گلاب و گل این حکم ازلی بود که یکی شاهد بازاری و دگری پرده نشین شود و از همین رو، مستور و مست هر دو از یک قبیله اند و هر یک را در جای خود نقشی است. پس اعتراض زاهد ظاهرپرست به رندان باده پرست وارد نیست، زیرا این اعتراض در واقع طغیانی علیه اراده الهی و علم غیب است. سرنوشت آدمیان در «سابقه پیشین» و در «دایره قسمت» تعیین شده و تغییرناپذیر است. بنابراین، رنجش از یک سرنوشت بلااختیار، سزا نیست و غم خوردن ما بیهوده و تدبیر آدمی ناتوان است.

فاتالیسم حافظ و خیام موجب شد که برخی از مفسران شیعه آن ها را به داشتن مذهب اشاعره و مخالفت با کلام شیعه که به طور عمده به روش معتزله متکی است (و طرفدار آزادی اراده آدمی و اختیار است) متهم می ساخته اند. این یک تفسیر سطحی است. اگر در فلسفه قدری اعتراض علیه جزمیات مذهب به شکلی منعکس شده است، در فلسفه جبری نیز همین اعتراض به نحو دیگری منعکس است. قدری و معتزلی علیه بردگی روح انسان طغیان می کردند، جبر با تکیه بر روی مجبور بودن انسان، منطقی بودن عذاب و عقاب الاهی را منکر می شدند. به علاوه، این بحث ها در سنت های کهن ایرانی و هندی دارای ریشه هایی است. با اطمینان می توان گفت که حافظ را با قشریون اشعری مذهب کاری نیست.

باری از این فلسفه مجبور بودن آدمی در چنبر سرشت و سرنوشت، ناچار این نتیجه حاصل می شود که هیچ کاری بی حواله خداوند برآمدنی نیست. بر ما در اختیار را نگشوده اند و باید گره از جبین گشاد و رضا به داده داد و صلاح خداوند را صلاح خویش شمرد و رقص کنان به زیر شمشیر حوادث رفت. اگر کسی بخواهد گوهر مقصود را به دست آورد و از نور هدایت و دلالت بهره برگیرد، باید توکل به الطاف کارساز کند. یار مردان خدا شود و از خضر پی خجسته مدد گیرد والا دام صعب است و آدمی از شیطان رجیم صرفه ای نمی برد. محتوای اراده ازلی چیستانی است نگشودنی و کسی از سر غیب آگاه نیست و در درون پرده بازی ها می رود و در این حرم رازناک محرم دل را ندارد و برای آن که چراغی از غیب فروزان شود، باید تکیه به تقوی و دانش نکرد و اگر راهرو را صد هنر هم باشد بهترین شیوه او توکل و واثق شدن به الطاف خداوندی است.

این منفعل ترین و تسلیم آمیزترین بخش جهان بینی حافظ است. چنان که گفتیم، برخی از متفکران فاتالیسم را به مثابه حربه ای برای تبرئه خویش از «گناهان» لازم داشتند، زیرا عمل خود را ناشی از مشیت جلوه گر می ساختند. با این حال، حافظ در فلسفه توکل صرف نیز تردید می کند و می گوید گرچه وصال را به کوشش نمی دهند، ولی باید هرچه توانست کوشید و نباید در آغوش بخت خواب زده غنود و از بانگ جرس کاروان غافل ماند، بلکه باید وصال دولت بیدار را با تلاش به دست آورد و خویشتن را به کاروانیان رساند.

فلسفه فاتالیستی حافظ در نزد این رند خراباتی به معنای نفی زندگی نیست. به هیچ وجه! بلکه این فاتالیسم که نشانه عشق به خداوند و قبول اراده اوست به مرحله قبول زهد و ریاضت نمی رسد. حافظ فاتالیسم را به ویژه برای توجیه «گناه» لازم دارد و از دریچه عشق، وارد عرصه زندگی می شود. طبیعت زیبا و چهره های دل انگیز خوبرویان در واقع جلوه های گوناگون مبدا الهی است و از همین رو، باید به طبیعت و به زندگی عشق ورزید. حافظ عاشق زیبایی های طبیعت است، عاشق زندگی و عیش و نوش و شراب است. این جا او با صوفیان عبوس سخت فاصله می گیرد و درآمیختن اندیشه او با اندیشه اشعریان جنبلی مذهب حدیت پرست گناهی نابخشودنی است.