برخی بررسی ها... احسان طبری (80 )

جنبش های اجتماعی

در اسلام، همیشه

مهر "الحاد" خورده اند!

فصل سی و سوم

یکی دریاست هستی، نطق ساحل

صدف حرف و جواهر دانش دل

غلاف در او از صوت و حرف است

وجود علم از آن دریای ژرف است

بخارش فیض و باران علم اسماست

تن تو ساحل و هستی چو دریاست

که او را صد جواهر در گلیم است

خرد غواص آن بحر عظیم است

صدف بر علم دل صوت است یا حرف

دل آمد علم را مانند یک ظرف

بیافکن پوست، مغز نغز بردار

صدف بشکن، برون کن در شهوار

همی گردد همه پیرامن حرف

لغت با اشتقاق و نحو با صرف

(گلشن راز، محمود شبستری)

هر چه که گویم، فقیه گوید: «هی هی!»

هر چه که گوید فقیه، گویم: «هیهات!»

(قاسم انوار)

در باره جنبش حروفیه،

افکار و حوادث

درآمد:

معنای ابیاتی که از گلشن را نقل کرده ایم، به ویژه پس از خواندن این بررسی روشن تر می شود. شیخ سعدالدین محمود شبستری ناظم این ابیات را کسی به الحاد خطرناک حروفی متهم نساخت، زیرا در دوران حیات وی هنوز اعتقاد به راز حروف جرم موحش و معتقد بدان در خورد قتل شناخته نمی شد. بعدها حروفیه را به احتمال قوی به علل سیاسی به انواع جرایم متهم ساختند، و آنان نیز که به قدم عالم معتقد بودند و دوزخ و بهشت انسان را در همین جهان می دانستند و بر آن بودند که انسان می تواند مظهر و صورت مجسم خداوند باشد، از لحاظ عقیدتی، زمینه های لازم تکفیر خود را فراهم کرده بود.

جنبش حروفیه پدیده ای ناگهانی در تاریخ نیست. قبل و بعد از این جنبش، جنبش هایی با عقایدی همانند وجود داشته است، مثلا رابطه حروفیه با عقاید باطنیان اسماعیلی، فرقه «اهل حق» (به ویژه از جهت تاکید در کتمان اسرار و اعتقاد به وجود «ادوار» در سیر عالم و ظهور مظاهر الاهی در هر دور معین و باور به شخصیت الاهی علی ابن ابی طالب، فرقه «بکتاشیه» که در ترکیه نفوذی فراوان یافته بود، جنبش «نقطویه» که در دوران شاه عباس صفوی دامنه گرفت و جنبش «بابیه» در دوران قاجار روشن است.

در باره جنبش حروفیه (با در نظر گرفتن شکل «بکتاشی» آن) که از هرات تا شروان و از شروان تا حلب را در بر گرفته است، از طرف پژوهندگان معاصر بررسی های متعددی صورت گرفته است. از شرق شناسان ادوارد براون در مقالاتی در مجله آسیایی و نیز در تاریخ ادبی معروف خود، کلمان هوار مستشرق فرانسوی، گیب (صاحب اوقاف معروف گیب) و نیز فیلسوف رضا (رضا توفیق) از پژوهندگان ترک (به ویژه در مورد بکتاشیه) و آقای دکتر صادق کیا در واژه نامه گرگانی (تهران، 1330) و در مقاله ای تحت عنوان «آگاهی های تازه از حروفیان» (مجله دانشکده ادبیات، سال دوم، شماره 2- 1334) در باره سراپای جنبش یا برخی از اجزاء و شعب آن، بررسی ها و تحقیقات جالب توجهی انجام داده اند و متون ارزنده ای منتشر کرده اند. در باره جنبش نقطویه که از حیث زمانی با جنبش حروفیه نزدیک است، آقای نصرالله فلسفی در جلدهای 3 و 4 تاریخ زندگی شاه عباس اطلاعاتی داده است.

هدف این بررسی نه تنها معرفی این جریان مهم الحادآمیز است که نقش انقلابی معینی در دوران خود بازی کرده است، بلکه کوشش برای یافتن رشته تاریخی آموزش حروفی است.

اعداد، حروف، اصوات و نقاط اسرارآمیز

در دورانی که طرز تفکر ما قبل منطقی (پره لوژیک یا میستیک) تسلط داشته است، بشر برای همه چیز و از آن جمله برای اعداد، حروف، الفاظ و اسماء مختصات سری قائل بود. سوابق اولیه به اصطلاح «علوم» سری و رمزآمیز که آن را علوم هرمتیک (به نام هرمس تریس مژیست) و یا ازوتریک (یعنی علوم لدنی) می نامند، از همان دوران کهن است.

فیثاغورثیان اعداد را به خطی و سطحی و مکعب و متوازی الاضلاع و سه بعدی تقسیم می کردند و کلیه ذوات و مفاهیم را با این اعداد مربوط می شمردند. متناهی و لامتناهی، جفت و طاق، واحد و متعدد، چپ و راست، نر و ماده، ساکن و متحرک، راست و کج، نور و ظلمت، خیر و شر، مربع و مستطیل، اضدادی است که از نظر فیثاغورثیان جهان را از آن ها ساخته اند. یکی از بانیان مکتب فیثاغورثیان موسوم به فیلولای حتی برای اصوات نیز مختصات سری قائل می شد. اندیشه های فیثاغورثی در نظریات «اخوان الصفا» و اسماعیلیه تاثیری به سزا داشت. انتساب چنین مختصات سری به حروف و الفاظ و اسماء نیز سابقه طولانی دارد. در باره آموزش «کابالیستیک» یا به واسطه ربط خواص آن با موضوع تحقیق ما، جداگانه صحبت خواهیم کرد. در این جا کافی است که به علوم غریبه ای مانند «مانسریک»، «جفر جامعه»، «سیمیا»، «علم اسماء» و «حساب ابجد» و «حساب جمل» اشاره کنیم.

در باره «مانسریک» که از واژه «مانسر» پهلوی (و مانژا یا مانترای اوستایی) آمده است، باید بگوییم که به معنای کلام ایزدی و اورادی است که از این کلام می ساخته اند و آن اوراد مقدس را «مانسر سپند» می گفتند. «مانسر سپند» یا اوراد مقدس وسیله هرگونه معالجه نیز بود و معالجه با این اوراد در پهلوی «مانسر سپند بشاژنتین» و طبیبی که به وسیله اوراد مقدس و کلمات الاهی بیماران را درمان می نمود، «مانسر سپند بشاژنتیار» می نامیده اند. از همین واژه «مانسر» است که کلمه «منتر» در فارسی دری مانده و یکی از اعمال درویشان «منتر کردن»، یعنی طلسم کردن با اوراد، بود. امروزه نیز «منتر کردن» در زبان عامیانه به معنای گول زدن و رنگ کردن آمده است و شگفت است که در فرانسه نیز اصطلاح (Monter un cabala) به معنای کلک زدن و منتر کردن است.

اما «علم» طلسم آمیز جفر را بنا به روایت حاملان و مصنفان این علم پیامبر بر پوست بزغاله ای نگاشت و به علی سپرد و هم از این جهت جفر نام گرفت، زیر در عربی به بزغاله «جفر» می گویند.

علم سیمیا نیز در یکی از اشکال و معانی خود با همین مختصات حروف سروکار دارد و برای حروف طبایع آتشی و هوایی و آبی و خاکی قائل است. عارف معروف ابن العربی (638 – 565) سیمیا را وسیله تصرف نفوس ربانی در طبیعت می شمرد. جالب توجه است که واژه سیمیا از کلمه یونانی Semeion به معنای علامت و نشانه می آید که دانش بسیار مهم Semiotique (نشانه شناسی) از همین لفظ مشتق شده است.

در حساب ابجد یا «جمل» رابطه بین حروف و اعداد برقرار می شود و برابر هر حرفی از حروف ابجد عددی است. جالب است که در اساطیر قومی عرب حروف «ابجد» را اسامی پادشاهانی می دانسته اند که در واقع زمانی می زیسته و حکومت می کرده اند.

در «علم اسماء» به ویژه از اسماء الحسنی که بهترین نام های خداست و در قرآن آمده است مانند «ملک»، «قدوس»، «مهیمن»، «باری»، «مصور» و غیره صبحت می شود.

شمارههایگذشتهرادرلینکهایزیرمیتوانیدببینید:

1 – http://www.rahetudeh.com/rahetude/2016/mars/544/tabari.ht

2 - http://www.rahetudeh.com/rahetude/2016/mars/545/tabari.ht

3 - http://www.rahetudeh.com/rahetude/2016/april/546/tabari.htm

4 - http://www.rahetudeh.com/rahetude/2016/april/547/tabari.htm

5 - http://www.rahetudeh.com/rahetude/2016/april/548/tabari.htm

6- http://www.rahetudeh.com/rahetude/2016/april/549/tabari.htm

7 - http://www.rahetudeh.com/rahetude/2016/may/550/tabari.htm

8 - http://www.rahetudeh.com/rahetude/2016/may/551/tabari.ht

9 - http://www.rahetudeh.com/rahetude/2016/may/552/tabari.htm

10 - http://www.rahetudeh.com/rahetude/2016/may/553/tabari.htm