راه توده                                                                                                                                                          بازگشت

 

 

برخی بررسی ها...

احسان طبری - 100

"طالب اوف"

برجسته ترین متفکر

انقلاب مشروطه

 

 

 

 

فصل سی و نهم

 

«باری باید ایستاد، یا کار را ساخت، یا شهید راه وطن شد.

در کارهای خطیر از این دو، یکی ناگزیر است».

 

از نامه طالبوف به میرزا ابوالقاسم آذر مرتضوی

 

عبدالرحیم طالبوف تبریزی، دوران زندگی و اندیشه وی

 

روشنگران انقلابی بورژوازی ایران

 

در این نوشته نگارنده لفظ روشنگر را برای واژه آلمانی Aufklärer  و روسیTTpocbete لفظ روشنگری را برای واژه در نظر گرفته است و برای این که معلوم شود از این الفاظ چه معنا و مضمونی در نظر است، مختصری توضیح ضرور است.

 

در آستانه انقلاب های بورژوازی در قرن های هفدهم و هجدهم در کشورهای اروپای غربی و آمریکا یک سلسله فیلسوفان و اندیشه ورانی ظهور کردند که به اصطلاح انگلس «سرها را برای انقلاب نوین روشن می ساختند». البته، این متفکران انقلابی چنین می پنداشتند که در راه ایجاد نظامی مبتنی بر عقل و عدالت مبارزه می کنند، ولی در واقع نظامی که از تلاش ها پدید آمد، نظام سرمایه داری بود. از آن زمره اند در قرن هفدهم در هلند آکستا، هوگو گروسیوس، باروخ اسپینوزا و در انگلستان فرانسیس بیکن، هایس، جان لاک؛ و در قرن هجدهم تلاند و کالینس و هارتلی و پریستلی و در فرانسه ولتر و روسو و منتسکیو و هلوسیوس و دیدرو، و در آلمان شلینگ و لسینگ و هردر و گوته و در آمریکا فرانکلین و جفرسون و امثال آن ها. جنبشی که این مردان متفکر به وجود آوردند، چون معطوف به دفاع از معارف و علم و تجدد بود و منجر به تاراندن ظلمات خرافات و جهل و رخنه فرو درک و دانایی گردید، جنبش «روشنگری» نام گرفت و خود این افراد را هم «روشنگران» نامیدند. جنبش روشنگری برای کلیه کشورهایی که در آستانه انقلاب بورژوازی قرار می گیرند، تیپیک و پدیده ای عام است، و پیدایش جنبش را باید از قوانین تکرار پذیر رشد نهضت انقلابی در کشورها دانست.

 

نگارنده متوجه است که لفظ روشنگر در ادبیات ما کمابیش به معنای دیگری (تقریبا به معنای توضیح دهنده) به کار رفته است. مثلا در این بیت زیبای مولوی:

 

گرچه تفسیر زبان روشنگر است

لیک عشق بی زبان روشن تر است

 

با این حال، به واسطه قرابت کامل معنا و نیز به منظور استفاده وسیع تر از این ترکیب زیبا کاملا مجاز است که ما این لفظ را برای الفاظ اروپایی مذکور در فوق به کار ببریم و از این لحاظ فقر معادل مناسب را برطرف سازیم. البته، متفکران انقلابی ایران که نقش روشنگر را داشته اند مانند سید جمال الدین اسدآبادی، میرزا آقاخان کرمانی، میرزا عبدالرحیم طالبوف، پرنس ملکم خان ناظم الدوله، میرزا زین العابدین مراغه ای و غیره خود چنین عنوانی را بر خویش ننهاده اند و می شد آنان را بنا به برخی اصطلاحات رایج «متجددان» یا «معارف پروران» خواند، ولی الفاظ متجدد و معارف پرور رسا نیست و تمام معنای وسیع «روشنگر» را در بر نمی گیرد. هدف از این نوشته بررسی مختصر زندگی و اندیشه میرزا عبدالرحیم طالبوف یکی از برجسته ترین (و شاید برجسته ترین) روشنگر انقلاب مشروطه ایران است. در باره زندگی و افکار میرزا عبدالرحیم طالبوف در این اواخر تحقیقاتی انجام گرفته است که می توان به موارد زیر اشاره کرد: شرح مختصر زندگی او به قلم علامه فقید محمد قزوینی در وفیات معاصرین منتشره در مجله یادگار؛ شرح دیگر زندگی اش به قلم آقای ایرج افشار منتشره در مجله یغما و نیز شرحی از افکار فلسفی وی در جلد پنجم تاریخ فلسفه چاپ فرهنگستان علوم شوروی. ما در این نوشته از این منابع و منابع دیگر تاریخی که بدان اشاره خواهد شد، به ضمیمه نوشته های خود طالبوف برای معرفی این متفکر ارزنده ایرانی استفاده می کنیم.

 

دوران زندگی

 

طالبوف طی عمر طولانی خویش که به هشتاد بالغ شد (1250 – 1329) قمری موافق با (1831 – 1910 میلادی) دورانی را گذراند که باید آن را دوران رخنه فوق العاده بطئی ولی مستمر مناسبات سرمایه داری در اقتصاد فرتوت فئودالی ایران، دوران سلطه روز افزون استعمارطلبان اروپایی بر حیات اقتصادی، سیاسی و اجتماعی ما، دوران بحران عمیق رژیم مستبدانه سلطنتی و دوران بیداری مردم کشور از خواب دیرنده قرون وسطایی شمرد. انقلاب دوران سازی که در تمام مدت عمر طالبوف در بطون جامعه ما نضج یافت، در اواخر عمر او درگرفت و ضربت سنگین بر مقررات و نظامات سنتی پوسیده جامعه ایرانی وارد ساخت و آن را وارد مرحله تازه ای از رشد کرد. بدین سان، دوران تاریخی حیات طالبوف از جهت تکامل داخلی کشور دوران سرشار از حوادث مهم بود.

با این حال، در صحنه جهانی نیز زندگی طالبوف با یک سلسله وقایع بسیار مهم که دارای اهمیت شگرف تاریخی است مواجه بود: مانند پیدایش مارکسیسم، انقلاب های بورژوا – دموکراتیک فرانسه و آلمان و ایتالیا، نخستین انقلاب رنجبری موسوم به کمون پاریس، انقلاب 1905 روسیه، پیدایش امپریالیسم، نضج و بسط نهضت کارگری و پیدایش حزب طراز نوین طبقه کارگر و آغاز نهضت های رهایی بخش ملی در یک سلسله از کشورهای مستعمره و وابسته و غیره و غیره.

همه این وقایع عظیم داخلی و خارجی در آیینه تفکر طالبوف انعکاس یافتند و در روح او اثرات عمیق خود را باقی گذاشتند. طالبوف کوشید تا از دیدگاه اندیشه ها و اندیشه وران مترقی عصر این وقایع عظیم را درک و هضم کند و در این کوشش تا حدودی موفق بود.

حاجی ملا عبدالرحیم طالبوف فرزند استاد طالبوف بن علی مراد نجار تبریزی است. وی در اوایل قرن نوزدهم در محله سرخاب تبریز پای به جهان گذاشت و در عنفوان شباب، یعنی در شانزده سالگی، به تفلیس رفت و در خدمت محمد علی خان شیبانی پیمانکار مشغول کار شد. تماس یک جوان پرشور آذربایجانی، که از خاندان تنگدست و زحمتکش برخاسته بود، با محیط اجتماعی آن روز روسیه و آشنایی تدریجی با جنبش انقلابی این کشور در تربیت روحی و عقلی طالبوف اثرات ژرفی باقی گذاشت. طالبوف در کشور اقامتگاه خویش شاهد تکامل سریع جنبش انقلابی مردم روسیه و پیدایش و قوام حزب سوسیال دموکرات کارگری روسیه بود و عمیقا تحت تاثیر تعالیم روشنگران انقلابی روس مانند گرتسن، بلینسکی، دابرولیوبف، چرنیشوسکی و متفکر بزرگ آذربایجان میرزا فتحعلی آخوندف قرار گرفت. به ویژه، باید نقش این متفکر را که آثارش به هر دو زبان فارسی و آذربایجانی برای طالبوف نزدیک و مفهوم بود، در تشکل جهان بینی طالبوف تایید نمود.

طالبوف بخش عمده عمر خود را در تمیرخان شورا پایتخت داغستان گذراند و در این شهر با تمام قوا به مطالعه و تکمیل دانش خویش و به ویژه انتقال افکار روشنگرانه خود به زبان فارسی پرداخت. وی خود به اهمیت نقش خود خواه از جهت فکری و خواه از جهت آن که یکی از بانیان نثر ساده فارسی معاصر است، واقف بود و در این باره می نویسد:

«از برکت کثرت مطالعه و زور مداومت، بعضی آثار مختصر به یادگار گذاشتم که اخلاف بنده تکمیل کرده [و] بنده را مهندس انشاء جدید بدانند».

طالبوف آثار متعددی از کتب علمی و داستانی تالیف کرد مانند پندنامه مارکوس، نخبه سپهری، سفینه طالبی، کتاب فیزیک، رساله هیات، مسالک المحسنین، مسایل الحیات و غیره و غیره که بعضی از آن ها در ایام زندگی او در تفلیس یا اسلامبول با طبعی ممتاز به چاپ رسید و در ایران پخش شد و شهرت فراوان یافت و گاه ارتجاع را وادار به واکنش برای جلوگیری از پخش این آثار می نمود.

طالبوف در پایان عمر و پس از موفقیت مشروطه طلبان و سقوط سلطنت مستبدانه محمد علی شاه از طرف مردم تبریز به عنوان وکیل دوره اول مجلس شورا انتخاب شد، ولی به عللی که چندان روشن نیست (و به احتمال قوی پیری و ضعف) از حضور در مجلس خودداری ورزید. بدین سان، ملت ایران و به ویژه مردم تبریز با انتخاب طالبوف به مساعی طولانیش در مورد تنویر افکار عمومی پاداش دادند. کارتویگ سفیر روس در ایران در همان ایام گزارشی به دولت متبوع خود فرستاد که در آن به انتخاب طالبوف اشاره شده است و از آن جا که به نظر می رسد پژوهندگان ایرانی زندگی طالبوف از این گزارش که متعلق به آرشیو وزارت خارجه روسیه تزاری است بی خبر باشند، ترجمه بخشی از آن را که در مطبوعات شوروی نشر یافته و به طالبوف مربوط می شود در ذیل می آوریم.

«رابطه انقلابیون به ویژه در گیلان و آذربایجان با کمیته های قفقاز را باید امری مسلم دانست. بسیاری از شب نامه هایی که در این جا پخش می شود و پرچم هایی که با علامت عدالت، حریت، و مساوات است در مطبه انقلابی باطوم چاپ می گردد (نمونه این شب نامه ها ضمیمه است). وکلای تبریز از راه قفقاز به تهران عازم شدند و همه با نمایندگان افراد مترقی مسلمان برخورد کرده اند. بین منتخبین از آذربایجان یک نویسنده مسلمان لیبرال وجود دارد که تمیرخان شورا پایتخت داغستان را وطن دوم خود ساخته است. چنان که باید منتظر بود در نتیجه این روابط نزدیک، یک عده مبلغان سیاسی مسلمان آزموده از قفقاز به جانب ایران رهسپار گردیده اند».

با آن که به قول کارتویگ طالبوف (نویسنده مسلمان لیبرال) پایتخت داغستان را وطن دوم خود ساخته بود، علاقه به ایران و تبریز دمی در قلبش کاهش نپذیرفته بود. وی در مقدمه جلد دوم سفینه طالبی چنین نوشته است:

«من بنده که سال هاست از وطن دور افتاده ام، دست تقدیر عنان به سوی غربت معطوف داشته است، به اقتضای حب وطن (که خود از ایمان است) پیوسته به یاد آن مشعوف بوده ام».

یا می گفته است:

«بنده محب عالم و بعد از آن محب ایران و بعد از آن محب خاک پاک تبریز هستم. چه کنم حرف دیگر یاد نداد استادم».

لینکشمارههایگذشته:                                                                            

1 - http://www.rahetudeh.com/rahetude/2016/mars/544/tabari.ht

2 - http://www.rahetudeh.com/rahetude/2016/mars/545/tabari.ht

3 - http://www.rahetudeh.com/rahetude/2016/april/546/tabari.htm

4 - http://www.rahetudeh.com/rahetude/2016/april/547/tabari.htm

5 - http://www.rahetudeh.com/rahetude/2016/april/548/tabari.htm

6- http://www.rahetudeh.com/rahetude/2016/april/549/tabari.htm

7 - http://www.rahetudeh.com/rahetude/2016/may/550/tabari.htm

8 - http://www.rahetudeh.com/rahetude/2016/may/551/tabari.ht

9 - http://www.rahetudeh.com/rahetude/2016/may/552/tabari.htm

10 - http://www.rahetudeh.com/rahetude/2016/may/553/tabari.htm

11 - http://www.rahetudeh.com/rahetude/2016/jon/554/tabari.html

12 - http://www.rahetudeh.com/rahetude/2016/jon/555/tabari.html

13 - http://www.rahetudeh.com/rahetude/2016/jon/556/tabari.htm

14 - http://www.rahetudeh.com/rahetude/2016/jon/557/tabari.html

15- http://www.rahetudeh.com/rahetude/2016/jon/558/tabari.html

16 - http://www.rahetudeh.com/rahetude/2016/jolay/559/tabari.html

17 - http://www.rahetudeh.com/rahetude/2016/jolay/560/tabari.htm

18- http://www.rahetudeh.com/rahetude/2016/jolay/561/tabari.html

19 - http://www.rahetudeh.com/rahetude/2016/jolay/562/tabari.html

20- http://www.rahetudeh.com/rahetude/2016/jolay/563/tabari.html

21 - http://www.rahetudeh.com/rahetude/2016/agust/564/tabari.htm

22 - http://www.rahetudeh.com/rahetude/2016/agust/565/tabari.htm

23 http://www.rahetudeh.com/rahetude/2016/agust/566/tabari.htm

24 - http://www.rahetudeh.com/rahetude/2016/septamr/567/tabari.h

25 - http://www.rahetudeh.com/rahetude/2016/septamr/568/tabari.h

26 - http://www.rahetudeh.com/rahetude/2016/septamr/569/tabari.h

27 - http://www.rahetudeh.com/rahetude/2016/septamr/570/tabari.h

28 - http://www.rahetudeh.com/rahetude/2016/oktobr/571/tabari.ht

29 - http://www.rahetudeh.com/rahetude/2016/oktobr/572/tabari.ht

30 – http://www.rahetudeh.com/rahetude/2016/oktobr/573/tabari.ht

31- http://www.rahetudeh.com/rahetude/2016/novamr/575/tabari.ht

32- http://www.rahetudeh.com/rahetude/2016/novamr/576/tabari.ht

33 - http://www.rahetudeh.com/rahetude/2016/novamr/577/tabari.ht

34 - http://www.rahetudeh.com/rahetude/2016/desamr/tabari.html

35 - http://www.rahetudeh.com/rahetude/2016/desamr/579/tabari.ht

36 - http://www.rahetudeh.com/rahetude/2016/desamr/580/tabari.ht

37 - http://www.rahetudeh.com/rahetude/2016/desamr/581/tabary.

38 - http://www.rahetudeh.com/rahetude/2017/janvye/582/tabari.

39 - http://www.rahetudeh.com/rahetude/2017/janvye/583/tabari.ht

40 - http://www.rahetudeh.com/rahetude/2017/janvye/584/tabari.html

41- http://www.rahetudeh.com/rahetude/2017/janvye/585/tabari.html

42 - http://www.rahetudeh.com/rahetude/2017/janvye/586/tabari.html

43 - http://www.rahetudeh.com/rahetude/2017/febriye/587/tabari.htm

44 - http://www.rahetudeh.com/rahetude/2017/febriye/588/tabari.html

45 - http://www.rahetudeh.com/rahetude/2017/febriye/589/tabari.html

46- http://www.rahetudeh.com/rahetude/2017/febriye/590/tabari.html

47 - http://www.rahetudeh.com/rahetude/2017/merts/591/tabari.htm

48 - http://www.rahetudeh.com/rahetude/2017/janvye/586/tabari.ht

49 https://www.rahetudeh.com/rahetude/2017/april/593/tabari.htm

51- https://www.rahetudeh.com/rahetude/2017/april/595/tabari.htm

52 - https://www.rahetudeh.com/rahetude/2017/april/596/tabari.htm

53 - http://www.rahetudeh.com/rahetude/2017/may/597/tabari.html

54 - http://www.rahetudeh.com/rahetude/2017/may/598/tabari.html

55 - http://www.rahetudeh.com/rahetude/2017/may/599/tabari.html

56 - http://www.rahetudeh.com/rahetude/2017/may/600/tabari.html

57 - http://www.rahetudeh.com/rahetude/2017/jon/601/tabari.html

58 - https://www.rahetudeh.com/rahetude/2017/jon/602/tabari.html

59 - https://www.rahetudeh.com/rahetude/2017/jon/603/tabari.html

60 - http://www.rahetudeh.com/rahetude/2017/joan/604/tabari.htm

61 - http://www.rahetudeh.com/rahetude/2017/joan/605/tabari.html

62 - https://www.rahetudeh.com/rahetude/2017/joan/606/tabari.htm

63- https://www.rahetudeh.com/rahetude/2017/joan/607/tabari.htm

64 - https://www.rahetudeh.com/rahetude/2017/joan/608/tabari.htm

65 - http://www.rahetudeh.com/rahetude/2017/agust/609/tabari.htm

66 - https://www.rahetudeh.com/rahetude/2017/agust/610/tabari.html

67 - https://www.rahetudeh.com/rahetude/2017/agust/611/tabari.html

68 - https://www.rahetudeh.com/rahetude/2017/agust/612/tabari.html

69 - https://www.rahetudeh.com/rahetude/2017/agust/613/tabari.html

70 - www.rahetudeh.com/rahetude/2017/septamber/614/tabari.ht

71- https://www.rahetudeh.com/rahetude/2017/septamber/615/tabari.ht

72 - http://rahetudeh.com/rahetude/2017/septamber/616/tabari.html

73  http://rahetudeh.com/rahetude/2017/mehr/617/tabari.html

74 - http://rahetudeh.com/rahetude/2017/oktobr/618/tabari.html

75 - http://rahetudeh.com/rahetude/2017/oktobr/619/tabari.html

76- http://rahetudeh.com/rahetude/2017/oktobr/620/tabar

77 http://rahetudeh.com/rahetude/2017/oktobr/621/tabari.html

78- http://rahetudeh.com/rahetude/2017/novamr/622/tabari.htm

 79 - http://www.rahetudeh.com/rahetude/2017/novamr/623/tabari.html

80 - http://www.rahetudeh.com/rahetude/2017/novamr/624/tabari.html

81 - http://www.rahetudeh.com/rahetude/2017/novamr/624/tabari.ht

-82 https://www.rahetudeh.com/rahetude/2017/novamr/626/tabari.htm

83 - https://www.rahetudeh.com/rahetude/2017/desamr/627/tabari.html

84- http://www.rahetudeh.com/rahetude/2017/desamr/628/tabari.html

85 - https://www.rahetudeh.com/rahetude/2017/desamr/629/tabari.html

86 - https://www.rahetudeh.com/rahetude/2017/janvi2018/tabari.htm

87 -  https://www.rahetudeh.com/rahetude/2017/janvi2018/631/tabari.html

88 - https://www.rahetudeh.com/rahetude/2018/janvie/632/tabari.htm

89 - https://www.rahetudeh.com/rahetude/2018/janvie/633/tabri.html

90 - https://www.rahetudeh.com/rahetude/2018/janvie/634/tabari.html

91 - https://www.rahetudeh.com/rahetude/2018/fbrie/635/tabari.html

92 - https://www.rahetudeh.com/rahetude/2018/fbrie/636/tabari.htm

93 - https://www.rahetudeh.com/rahetude/2018/fbrie/637/tabari.htm

94 - https://www.rahetudeh.com/rahetude/2018/fbrie/638/tabari.html

95 -https://www.rahetudeh.com/rahetude/2018/merts/639/tabari.html

96 - https://www.rahetudeh.com/rahetude/2018/merts/640/tabari.html

97 - https://www.rahetudeh.com/rahetude/2018/april/641/tabari.htm

https://www.rahetudeh.com/rahetude/2018/april/642/tabari.htm 98 -

http://www.rahetudeh.com/rahetude/2018/april/643/tabari.html 99

 

تلگرام راه توده:

https://telegram.me/rahetudeh

 

 

 

 

 

 

تلگرام راه توده:

https://telegram.me/rahetudeh

 

 

        پیج فیسبوک راه توده

 

 

 

                       شماره 644  راه توده -  20 اردیبهشت ماه 1397

 

                                اشتراک گذاری:

بازگشت